دستگاه چهارگاه یکی از اصلی­ترین دستگاه ­های هفتگانه موسیقی ایرانی است. گفته می­شود دستگاه چهارگاه با درجات اصلی مقام­های موسیقایی ایرانی نسبتی مستقیم ندارد، اما برگرفته از شعبات بیست و چهارگانه مقام­های موسیقی قدیم ایرانی است که یکی از آنها چهارگاه نام داشته است. در حقیقت، مقام زنگوله دو شعبه داشته که یکی از آنها چهارگاه بوده است و پس از تحول مقام ­های موسیقی به دستگاه ­ها نام چهارگاه بر جای مانده است. البته دستگاه چهارگاه دارای ویژگی­ های مختص خود است و به لحاظ فواصل مطابق بر دانگ چهارگاه قدیم نیست. این دانگ بیات ترک است که بر دانگ چهارگاه انطباق ­پذیر است. برخلاف نظر غالب که دستگاه شور را اصلی ­ترین و مهم ­ترین دستگاه موسیقی ایرانی می­داند، برخی صاحب نظران از جمله داریوش صفوت و هرمز فرهت دستگاه چهارگاه را به علت دارا بودن دو دانگ کاملا متقارن دستگاه اصلی موسیقی دستگاهی ایران دانسته و قدمت آن را بیشتر از شور می­دانند. در کتاب «تحلیل ردیف» نیز که چهار دانگ اصلی موسیقی ایرانی در آن تحلیل شده ­اند، داریوش طلایی دانگ اول چهارگاه را یکی از چهار دانگ اصلی موسیقی دستگاهی ایران معرفی کرده است.

آموزش تئوری موسیقی در وب سایت نت به نت

گوشه ­های دستگاه چهارگاه

برای آشنایی با دستگاه چهارگاه ابتدا لازم است گوشه ­های این دستگاه را بشناسیم. دستگاه چهارگاه گوشه ­های متعددی را داراست که از منظر تاثیر عاطفی طیف گسترده ­ای دارند. برخی گوشه­ ها غم ­افزا و بعضی دیگر نشاط ­آور و فرحناک توصیف شده­اند. بر این مبنا، چهارگاه را درخور همگی احساسات و احوال انسانی دانسته ­اند. روح ­الله خالقی در کتاب خود «نظری به موسیقی» دستگاه چهارگاه را در برگیرنده تمامی کیفیت­ها، حالت­ها، و صفات دانسته است. فهرست گوشه­های دستگاه چهارگاه بدون در نظر گرفتن ترتیب اجرا بر این قرارند: زابل، حصار، مویه، مغلوب، منصوری، حزین و مخالف. اوج دستگاه چهارگاه در گوشه مغلوب اجرا می­شود و منصوری نیز آخرین گوشه ­ای است که به اجرا درمی­آید. اما دیگر گوشه ­های چهارگاه که در روایت ­های گوناگون ردیف به آنها اشاره شده است عبارتند از: درآمد، نغمه، زنگوله، پیش ­زنگوله، کرشمه، زنگ شتر، رنگ شهرآشوب، بسته ­نگار، حاجی حسنی، نغمه، فرود، لزگی، حُدی، رجز، متن و حاشیه، پهلوی. اما همچنان که در دستگاه­ های دیگر نیز صادق است، برخی گوشه­ ها در بعضی روایت­های ردیف ذکر نشده ­اند. برای نمونه در ردیف آوازی عبدالله دوامی گوشه «مویه» در گروه گوشه­ های دستگاه سه­ گاه آمده و در چهارگاه غایب است. در ردیف استاد ابوالحسن صبا نیز از سه گوشه رجز، حدی و پهلوی که غالبا همراه یکدیگر اجرا می­شوند، اساسا ذکری به میان نیامده است. در میان گوشه ­های دستگاه چهارگاه، داریوش طلایی پنج گوشه مخالف، مویه، منصوری، زابل و حصار را به دلیل اهمیت آنها به لحاظ مُد «گوشه ­های درجه یک» چهارگاه نام داده است.

افزون بر گوشه ­های یاد شده، منابعی نیز از گوشه ­های دیگری ندرتاً نام برده­اند که چهار پاره، رهامی، ناقوس، شب فرح و شاه ختایی از آن نمونه ­اند. از سوی دیگر ساختار ردیف و گوشه ­های دستگاه چهارگاه ارتباطی تنگا تنگ با دستگاه سه ­گاه برقرار می­کنند. بر این مبنا این دو دستگاه را برادر می­دانند. از دلایل اخوت این دو دستگاه هم نامی شماری از گوشه ­های آنهاست که به رغم پیروی از دستگاه ­های متفاوت ملودی­ هایی شبیه به یکدیگر دارند. نمونه بارز آنها گوشه­ های مخالف و مغلوب است که از گوشه ­های پر اهمیت هر دو دستگاه چهارگاه و سه­ گاه به شمار می­آیند. به باور هرمز فرهت قطعات موسیقایی دستگاه سه­ گاه به تمامی قابلیت اجرا در چهارگاه را نیز دارند اما به دلیل وجود گوشه­ هایی خاص چهارگاه، تمامی قطعات این دستگاه اجرا پذیر در دستگاه سه ­گاه نیستند. گوشه ­هایی نیز پرده ­گردانی را در دستگاه چهارگاه ممکن می ­سازند. پژوهش ­های برونو نتل بر ده­ ها اجرای مختلف دستگاه چهارگاه حاکی از آن است که سه گوشه زابل، درآمد و مخالف در همه اجراها نواخته شده ­اند. به همین علت نتل این سه گوشه را «قلب دستگاه چهارگاه» نامگذاری کرده است.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

درجات شعبه چهارگاه پیش از تحول مقام به دستگاه

مخالف چهارگاه

از اصلی ­ترین گوشه ­های دستگاه چهارگاه مخالف چهارگاه است که اوج زیبایی این دستگاه نیز نام گرفته و نقش برجسته ­ای در ردیف این دستگاه دارد. از مهم ­ترین ویژگی­های مخالف چهارگاه این است که پرده را از چهارگاه به همایون می ­گرداند و به اصطلاح امکان پرده ­گردانی را ایجاد می ­کند. نت شاهد مخالف چهارگاه بر درجه ششم این دستگاه است و گفته می­شود وسعت صوتی بسیار گسترده ­ای دارد. این گوشه را به مخالف سه ­گاه نیز شبیه دانسته ­اند به ویژه از آن جهت که هر دو به درجه ششم دستگاه تغییر مایه می ­دهند که در اثر آن در سه­ گاه پرده ­گردانی در بیات اصفهان اتفاق می­افتد و در چهارگاه پرده­ گردانی به دستگاه همایون. مخالف و حصار گوشه ­هایی هستند که معمولا در پی یکدیگر اجرا می­شوند و جای گوشه مغلوب همواره پس از مخالف چهارگاه است.

آموزش تنبک در وب سایت نت به نت

ارتباط دستگاه چهارگاه با موسیقی عربی و ترکی

چهارگاه با نگارش معرب آن «جهارکاه» در موسیقی عربی ذیل شعبات خانواده عجم دسته ­بندی شده است. نت چهارم در گام پایه آن نیز چهارگاه نام دارد. لازم به ذکر است که مقام چهارگاه از اهمیت چشمگیری در قرائت قرآن بر خوردار است و در موسیقی عربی زیر عنوان «مقام­ های مکی» دسته ­بندی شده است. مقام چهارگاه ترکی نیز که از خانواده حجاز است یکی از سیزده مقام موسیقی ترکی است و مقام اصلی این موسیقی اطلاق شده است. از میان شش دانگ تعریف شده در موسیقی ترکی، دانگ چهارگاه جایگاهی ویژه دارد و چه بسا دانگ اصلی موسیقی ترکی به شمار آمده است. از سوی دیگر، با توجه به این نکته که چهارگاه در موسیقی قدیم ایرانی از شعبات مقام زنگوله بوده، و موسیقی ترکی امروزه نیز مقامی به نام زنگوله دارد، می­بینیم که دانگ اول مقام زنگوله در موسیقی ترکی به لحاظ فواصل منطبق بر درآمد دستگاه چهارگاه است. با این حال، به رغم یکسانی در نام و نسبت هایی قدیمی، چهارگاه در جهان موسیقایی ایرانی، ترکی و عربی به هیچ وجه یکی نیست.

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

کوک دستگاه چهارگاه

گام دستگاه چهارگاه را ترکیبی از گام­ های همایون و سه­ گاه دانسته ­اند. از سوی دیگر با کم کردن ربع پرده از نت دوم و نت ششم گام ماهور نیز به گام چهارگاه دست خواهیم یافت. نت شاهد دستگاه چهارگاه در کوک راست، نت «دو» است. درجات گام چهارگاه به لحاظ فواصل و نسبت به نت پایه از این قرارند: 1. دو نیم بزرگ، 2. سوم بزرگ، 3. چهارم درست، 4. پنجم درست، 5. ششم نیم بزرگ، 6. هفتم بزرگ و 7. هنگام. درجات گام چهارگاه بر پایه دو عبارتند از: دو، ر کرون، می، فا، سل، لا کرون، سی، دو. پژوهش گران موسیقی افزون بر آن که چهارگاه را با گام مینور مربوط دانسته­ اند، بیشترین نسبت را میان گام چهارگاه و گام ماژور تشخیص داده ­اند. بر این مبنا کوک دستگاه چهارگاه و گام ماژور نسبت مستقیم دارند. در چهارگاه نیز مانند گام ماژور دانگ ­ها مساوی هستند و فاصله پایانی در هر دو آنها نیم پرده است. همچنین، فاصله هفتم در هر دو همانند است و نیم پرده نیز فاصله محسوس آنها تا نت پایه است.

درجات درآمد دستگاه چهارگاه در موسیقی دستگاهی ایران

آهنگ ­هایی در دستگاه چهارگاه

قطعات دستگاه چهارگاه از حیث تنوع حسی از منحصر به فردترین در نوع خود به شمار می ­آیند. از آهنگ­ های حماسی و میهنی تا قطعات شوق­انگیز و سرورآور و حتی نوحه ­خوانی و تعزیه­ خوانی به دستگاه چهارگاه در موسیقی ایرانی جایگاهی ویژه بخشیده است. برخی نمونه ­های ماندگار قطعات طربناک موسیقی ایرانی آهنگ­ هایی در دستگاه چهارگاه هستند. برای مثال قطعه «مبارک باد» که در مراسم شادی و ازدواج اجرا می­شود و ترانه «باباکرم» از قطعات قدیمی رقص ایرانی از آن دسته ­اند. جالب توجه است که نخستین سرود ملی ایران با نام «ایران جوان» با آهنگسازی موسیو لومر که اخیرا توسط سالار عقیلی اجرا شد نیز در دستگاه چهارگاه ساخته شده است. از دیگر نمونه آهنگ ­های ملی و مردمی قطعه «میهن» در آلبوم چاوش 7 با آهنگسازی حسین علیزاده و صدای شجریان است. اما اجرای درخشان استاد بنان از آواز چهارگاه با نوای پیانوی مرتضی محجوبی و ویولون علی تجویدی از قدیمی­ترین قطعات آوازی به جا مانده در دستگاه چهارگاه است. همچنین تکنوازی سه ­تار داریوش طلایی در آلبومی به نام چهارگاه، ساخت و پرداخت چهار مضراب چهارگاه، چهار مضراب زابل، چهار مضراب مخالف و قطعه «پرواز» از استاد فرامرز پایور در آلبوم «سی قطعه چهار مضراب برای سنتور» و «ردیف آوازی دستگاه چهارگاه» در آلبومی به همین نام گنجینه­ هایی برای آشنایی با دستگاه چهارگاه به شمار می ­آیند.

اما چهارگاه را در کنار اهمیت محوری­اش در موسیقی ایرانی، دارای دشوارترین گوشه­ های دستگاه­ های موسیقی نیز دانسته­ اند که به ویژه گوشه حصار و مخالف چهارگاه از آن نمونه ­اند. در میان آثار نه چندان پرشماری که در دهه ­های اخیر در دستگاه چهارگاه ساخته شده­ اند، بی­گمان آلبوم «دستان» ساخته پرویز مشکاتیان با اشعاری از حافظ و سعدی، اجرای گروه عارف و با صدای محمدرضا شجریان جایگاهی بی­ بدیل دارد. «دستان» با قطعاتی مانند «چکاد» و «صبح است ساقیا» همراه با باز اجرای قطعه «دخترک ژولیده» ساخته استاد علینقی وزیری مجموعه ­ای از ماندگارترین قطعات دستگاه چهارگاه را به علاقه ­مندان موسیقی پیشکش کرده است. اما دیگر آلبوم برجسته در دستگاه چهارگاه آلبومی با نام «چهارگاه» ساخته و نواخته­ی استاد محمدرضا لطفی است که از یگانه ­ترین قطعات و تجربه­ های بداهه ­نوازی تار در دستگاه چهارگاه در تاریخ معاصر موسیقی ایرانی محسوب می­شود. همچنین، آلبوم «چهارگاه – بیات ترک» ساخته حسین علیزاده و با نوازندگی او، اجرایی کامل از برخی گوشه ­های چهارگاه از جمله زنگوله، مخالف، زابل، لزگی و ... به دست می­دهد. «هفت ضربی» چهارگاه در آلبوم «پایکوبی» نیز از دیگر آثار شناخته شده و پرطرفدار حسین علیزاده در این دستگاه است. شماری از تصنیف های گوش­ آشنای چهارگاه نیز از این قرارند: تصنیف «سفر کرده» با صدای دلکش، «بیا بیا» با صدای مرضیه، تصنیف­ های «شباهنگام» و «وای به دل» با صدای زنده ­یاد ایرج بسطامی، «از دلم بی­خبری» ساخته سلطان خانم و «بُتا بُتا» که در آلبوم «شش تصنیف قدیمی» بازخوانی شده ­اند، و همچنین تصنیف «خزان»، «بوی باران» و «هزار دستان» با صدای محمدرضا شجریان از نمونه­ های تصنیف­ های این دستگاه ­اند.

قطعه هفت ضربی چهارگاه ساخته حسین علیزاده

تهیه شده در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت