آشنایی با مفهوم ردیف درموسیقی دستگاهی ایرانی

ردیف به چه معناست؟

ردیف در فرهنگ واژگان پارسی معانی متعددی دارد، اعم از رده، رسته، پشت سر هم، مرحله به مرحله، هم پایه و مقام، لفظ مکرر در ابیات و...؛ اما در تمامی این معانی چند مفهوم بنیادیِ نهفته وجود دارد و آن دارا بودن ماهیت گروهی، ترتیب، هماهنگی در ویژگی و تکرارشوندگی اجزاست. در فرهنگ واژگان موسیقی نیز واژه‌ی ردیف از این مفاهیم خارج نیست. در این‌جا، ردیف به معنای شیوه‌ی قرارگیری مجموعه‌ای از قطعات، ملودی‌ها یا آهنگ‌ها کنار یکدیگر است که ضمن دارا بودن وجوه اشتراک در برخی قسمت‌ها، با یک ترکیب ویژه در دانگ‌های مختلف، در قالبی کلی‌تر به نام دستگاه کنار یکدیگر مرتب شده‌اند. به هر یک از واحدهای ردیف در موسیقی سنتی ایران «گوشه» گفته می‌شود. گوشه‌ها در انواع ردیف اگرچه با چیدمانی متناسب، همگی با درآمد آغاز می‌شوند تا به اوج و فرود برسند، اما نحوه‌ی چینش آن‌ها بیش از آن‌که از قاعده و قانونی سختگیرانه تبعیت کند، برگرفته از تفکر و احساس نوازنده و مبتنی بر بدیهه‌سرایی‌ست. نوازنده در اجرای یک ردیف این آزادی عمل را دارد که حین نواختن با اعمال سلیقه‌ی فردی خود، ردیفی نو خلق کند. استاد مجید کیانی، مدرس سنتور و مولف کتاب «هفت دستگاه موسیقی ایرانی» درباره‌ی مفهوم ردیف می‌گوید: "هرگاه گوشه‌ها به ترتیبی متناسب با منطق هنری و ذوق زیبایی‌شناسانه‌ی فرهنگ ایران، به همراه هماهنگی نسبت‌های فواصل، گردش نغمات، وزن و تزئین‌های ویژه این موسیقی به اجرا در آیند، حاصل کار را ردیف می‌نامند."

آموزش تئوری موسیقی در وب سایت نت به نت

شکل‌گیری ردیف در تاریخ موسیقی ایران

آغاز پیدایش مفهوم ردیف در موسیقی ایرانی به عهد قاجار برمی‌گردد. استاد داریوش پیرنیکان، پژوهشگر موسیقی و سخنگوی هیأت مدیره‌ی خانه‌ی موسیقی ایران، علی‌اکبر فراهانی، یکی از تار نوازان معروف دربار ناصرالدین شاه را بنیانگذار ردیف و مبدع هفت دستگاه موسیقی ایرانی معرفی کرده است. پس از علی‌اکبر فراهانی، پسران او، حسین‌قلی و میرزا عبدالله که آن‌ها نیز به مانند پدر در نوازندگی تار از چیره‌دستان زمان خود بوده‌اند، سنت او را ادامه داده و به عنوان اولین آموزگاران ردیف‌های سازی، تربیت شاگردان نسل بعد را منحصرا در طبقه‌ی اشراف به‌عهده گرفتند. طبق اسناد تاریخی، شخصی به نام درویش‌خان، از نوازندگان دوره‌ی قاجار، اولین شخصی بود که به بهانه‌ی کسب معاش از مجرای نوازندگی، تدریس موسیقی را به خارج از دربار برد و به آموزش و اجرای ردیف در میان عامه‌ی مردم پرداخت. او بعدها به سبب همین فعالیت که در آن زمان جرم تلقی می‌شد، از سوی دربار شعاع‌ السلطنه محکوم به قطع دست می‌شود که پس از پناه گرفتن در سفارت انگلستان نهایتا از آن حکم رهایی می‌یابد.

آموزش تنبک در وب سایت نت به نت

گرچه از ردیف‌نوازی اساتید آن دوران به‌صورت مستقیم نمونه‌ای در دست نیست اما از روی آثار ضبط شده‌ی بر جای مانده از هنرجویانی که زیر دست آن‌ها تربیت شده‌اند می‌توان به سبک و سیاق ردیف‌نوازی‌های آن دوره پی برد.

در حوزه‌ی ردیف‌های آوازی عبدالله خان دوامی در زمره‌ی اولین آموزگاران و چهره‌های شناخته موسیقی به شمار می‌آید که ردیف‌های ضبط شده‌اش در زمان تولید، به علت مقارن شدن با وقوع جنگ جهانی اول در روسیه کمیاب می‌شود، اما بعدها توسط یکی از شاگردانش، محمدرضا لطفی، پژوهشگر و مدرس موسیقی سنتی ایرانی مجدداً جمع‌آوری و منتشر می‌گردد.

نگارش ردیف نیز تا قبل از سال 1290 انجام نمی‌شد و علینقی وزیری، اولین موسیقیدانی بود که برای نخستین بار با نت نویسی و تدوین ردیف در چهار دستگاه آقا حسین‌قلی و پسرش علی‌اکبر شهنازی، بنیانگذار تئوری موسیقی ایرانی شد. او همچنین به عنوان یک پیشگام در آهنگسازی و اجرای ارکستر، موسیقی سنتی ایران را متحول کرد.

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

اصطلاحات مرتبط با ردیف

ردیف در موسیقی منحصر به ساز نیست و آواز سنتی را نیز شامل می‌شود، به همین دلیل در دو دسته‌ مجزای ردیفِ سازی و ردیفِ آوازی مورد مورد مطالعه و آموزش قرار می‌گیرد. هر دو نوع ردیف شامل برخی ویژگی‌ها و اصطلاحات مشترک هستند که در ذیل به اختصار به آن‌ها اشاره می‌شود:

 دستگاه:

نام ردیف در موسیقی ایرانی با واژه‌ی هفت دستگاه گره خورده و شامل انواع اصلی شور، ماهور، سه‌گاه، چهارگاه، پنج‌گاه، نوا و همایون است که هریک در مجموعه‌ی خود انواع دیگری را شامل می‌شوند. مثلا دستگاه شور که در میان سایر دستگاه‌ها از محبوبت بیشتری برخوردار است، در ردیف آوازی شامل ابوعطا، افشاری، بیات ترک و دشتی است. وجه اشتراک ردیف در هریک از این دستگاه‌ها وفور تکرار یک نت ویژه در دانگ‌های آن‌هاست.

در زمان اجرا، موسیقی دستگاهی معمولاً با نواختن قطعه‌ای با وزن پایین آغاز می‌شود که به آن «پیش درآمد» می‌گویند. پیش درآمد معرف نوع دستگاهی است که نوازنده بنا دارد قطعه‌ی خود را در قالب آن اجرا نماید.

 گوشه:

به اجزای شکل دهنده‌ی ردیف در انواع دستگاه‌های سازی یا آوازی گوشه گفته می‌شود. بیش از 200 نوع گوشه در موسیقی سنتی ایران معرفی شده که بر اساس روند ملودی می‌توانند کوتاه یا بلند باشند. بم‌ترین گوشه که وسعت صوتی‌اش از همه پایین‌تر است درآمد نام دارد که در دستگاه به عنوان گوشه‌ی آغازین شناخته می‌شود. نوازنده در زمان اجرا می‌تواند با بهره‌گیری از اشتراکاتی که ردیف‌های مختلف دستگاهی از نظر نوع گوشه دارند ترکیباتی را خلق کرده و از آن‌ها به عنوان یک سوژه در بداهه‌نوازی استفاده کند.

دانگ:

دانگ در موسیقی دستگاهی به معنای نت‌های چهارتایی است مانند «سل‌ـ‌ لا‌ـ سی‌ـ دو» یا «دوـ رـ می‌ـ فا». دانگ را می‌توان به گویی تشبیه کرد که در آن چهار نت به مانند چهار گلوله، همسو با نوای ملودی به حرکت در آمده و با هر مرتبه برخورد با دیواره‌ی گوی به صدا در می‌آیند. گلوله‌ای که بیشترین اصابت را با دیواره‌ی گوی دارد به عنوان نت شاهد شناخته می‌شود.

نت‌های ایست و شاهد:

به نت شاخص هر دستگاه نت شاهد می‌گویند. نت‌های شاهد در تمامی آهنگ‌های سنتی که در قالب یک دستگاه خاص اجرا می‌شوند معرف گروه خود هستند. به عنوان مثال نت سی در بیات ترک، نت لا در سه‌گاه و نت ر در دشتی به کرات در فرازهای مختلف دستگاه مربوط به خود نواخته می‌شوند و بنا بر نوع نغمگی نوازنده، کوک ساز و نوانس نت‌ها، در سبکی منحصر به فرد نمود پیدا می‌کنند.

علاوه بر نت شاهد، ردیف شامل انواعی از نت ایست است که عبارتند از ایست‌های تعلیقی، موقت، قطبی و قطعی. اگر ساختار فرازهای مختلف یک ردیف را به یک متن ادبی تشبیه کنیم، به ایست بعد از هر کلمه ایست تعلیقی و به ایست بعد از هر جمله ایست موقت می‌گویند. ایست بعد از یک فراز کامل نیز ایست قطبی و ایست انتهاییِ قطعه ایست قطعی نامیده می شود. در زمان اجرای ایست قطعی شنونده مطمئن خواهد شد که موسیقی تمام شده است.

شیوه‌ی یادگیری ردیف در موسیقی دستگاهی

شیوه‌ی رایج اما ناصحیح یادگیری ردیف، عبارت از به خاطر سپاری محتوای کتب ردیف بلافاصله پس از فراگیری راست و چپ‌های سازی بدون درک محتوای آن‌هاست. اما در شیوه‌ی یادگیری صحیح، هنرجو ابتدا بر انواع تکنیک‌های مضرابی نظیر ریز، درّاب و تکیه مسلط شده و با کوک، داینامیک و سونوریته به طور کامل آشنا می‌شود. دانستن کامل این تکنیک‌ها پیش از یادگیری ردیف منجر به افزایش توانمندی در درک و تحلیل ردیف‌ها و روند نغمگی شده، باعث می‌شود هنرجو به حالت دستگاه و فراز و فرود نغمه در گوشه‌ها نیز فکر کند و جملات را با تمام وجود لمس نماید. رسیدن به این سطح از درک ردیف، ولو در حد یک جمله، به هنرجو این توانمندی را خواهد داد که با استفاده از آن، ساعت‌ها در دستگاه‌های مختلف بداهه‌نوازی کند.

آموزش تار با تدریس استاد علی اقبال

مراحل یادگیری ردیف

1. پس از اشراف بر دوره‌ی متوسط نوازندگی و تسلط بر تکنیک‌های آن، هنرجو وارد مرحله‌ی آموزش ردیف می‌شود. او در این مرحله جملات را می‌شناسد، حفظ می‌کند و با روند نغمگی و نت‌های ایست و شاهد و لحن موسیقی اصیل آشنا می‌شود. در این سطح از آموزشِ ردیف، مهارت شنیداری هنرجو در تشخیص نوع ردیف و دستگاه موسیقی به واسطه‌ی گوش سپردنِ مداوم به آهنگ‌های مختلفِ تنظیم شده در یک دستگاه خاص و مقایسه‌ی بین آن‌ها بالا می‌رود. اگرچه این مرحله ممکن است دو تا سه سال به طول بیانجامد، اما نوازنده پس از طی نمودن آن خواهد توانست در ردیف‌نوازی و تحلیل ردیف صاحب‌نظر باشد.

2. بداهه نوازی دومین مرحله از آموزش ردیف است. در این مرحله هنرجو تلاش می‌کند با تکیه بر آن‌چه از نغمه، جمله و ریتم در ذهن دارد و بر اساس خلاقیت و ذوق و سلیقه‌ی شخصی قطعاتی را بنوازد.

3. سومین مرحله، یادگیری جزئیات یا اصطلاحاً ریزه‌کاری‌های شیوه و سبکی است که هنرجو ردیف را در آن تمرین می‌کند مثل یادگیری تکیه‌ها و جایگاه و نحوه‌ی قرارگیری نت‌های زینت در سبک خاصی از نوازندگی. این مرحله باید زیر نظر یک استاد موسیقیِ صاحب سبک فراگرفته شود.

هنرجو پس از طی این مراحل، در کنار افزایش ارتباط با محرک‌های بصری و شنیداری خواهد توانست بین نمود بیرونی هنر و خمیرمایه‌ی درونی خود توازن ایجاد کرده و بر مبنای احساسات درونی‌، سبک شخصی خودش را در ردیف‌نوازی پایه‌گذاری کند.

نویسنده: فائزه بابائی (فرنوش)