آشنایی با دستگاه راست پنجگاه

دستگاه راست پنجگاه یکی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی است که با نام­های «راست» و یا «راست و پنجگاه» نیز شناخته شده است. نام دستگاه راست پنجگاه برخلاف برخی دیگر از دستگاه ­های موسیقی ایرانی رابطه­ ای معنادار با مقا م­های قدیم موسیقی ایرانی ندارد. به باور برخی پژوهشگران موسیقی، عنوان­های «راست» و «پنجگاه» در دوران جدیدتر بر این دستگاه گذارده شده­ اند. در روایت­ های به جا مانده از دوره قاجار این دستگاه به هر دو شکل «راست پنجگاه» و «راست و پنجگاه» آمده است. فرهاد فخرالدینی عنوان اصلی و درست این دستگاه را با واو عطف می­داند. به بیان او نیم نخست گام راست پنجگاه راست است و نیم دوم آن برگرفته از پنج مقام متفاوت که عبارتند از نوا، شور، همایون، سه گاه و ماهور. بر این اساس اولین دانگ راست پنجگاه مرتبط با مقام راست و با دستگاه ماهور سازگار دانسته شده است. به همین دلیل از طریق دستگاه راست پنجگاه امکان پرده گردانی به تمامی دیگر دستگاه­ های موسیقی ایرانی امکان پذیر است. در رساله «بحورالالحان» نوشته فرصت شیرازی نیز نام این دستگاه «راست و پنجگاه» نگارش شده و نخستین دستگاه از هفت دستگاه موسیقی ایرانی ذکر شده است. در معرفی مقام «راست» نیز نام یکی از دو شعبه آن پنجگاه ذکر شده است. اما در ردیف موسی معروفی نام «راست پنجگاه» به کار رفته است و دستگاه ششم در میان دستگاه­های ایرانی نامیده شده است. داریوش صفوت نیز راست پنجگاه را در حکم عنوان درست این دستگاه به کار برده است.

آموزش تئوری موسیقی در وب سایت نت به نت

اگرچه بنا بر آرای موسیقی شناسان کاربرد نام های ایرانی و عنوان های مبتنی بر شمارش جایگاه پرده ها مانند «دو گاه» و «پنجگاه» از حدود سده سوم هجری به موسیقی عصر اسلامی راه پیدا کرده است، اما از نام «پنجگاه» در هیچ یک از متون آن عصر و در آثار ابن سینا و فارابی ذکری به میان نیامده است. نخستین بار نام «راست» در آثار فرصت شیرازی دیده شده است. اما در خسروانی­ های عصر ساسانی که روایت هایی موسیقایی هستند، نام «راست» به چشم نمی ­خورد. نخستین بار «راست» تقریبا 400 سال بعد از سلسله ساسانیان و در حکم پرده ای موسیقایی ذکر شده است. اما همراهی نام «راست» با نام های باربد و نکیسا، موسیقی دانان عصر ساسانی، احتمال پیوند راست با خسروانی­ها را طرح می­کند. گفته می­شود که در زمان تدوین ردیف موسیقی ایرانی در عصر قاجار، پس از تخصیص گوشه ها به شش دستگاه ماهور، شور، نوا، همایون، سه گاه، چهارگاه و متعلقات آنها، گوشه ­هایی که باقی می­مانند به دستگاه راست پنجگاه تعلق می­گیرند. به باور برخی دیگر، اساسا مقصود از ساختن این دستگاه آموزش مرکب خوانی و مرکب نوازی، و تعلیم درجات نهایی موسیقی ایرانی بوده است تا هنرجویان سطوح عالی موسیقی را با رمز و رازها و پیچیدگی های موسیقی دستگاهی، پرده گردانی و مرکب نوازی آشنا کند. به همین علت، اجرای راست پنجگاه ساده نیست و کمتر از دیگر دستگاه های موسیقی به اجرا در آمده است.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

ساختار راست پنجگاه

گوشه های راست پنجگاه

در اکثر روایت های ردیف موسیقی ایرانی، دستگاه راست پنجگاه دو گوشه «درآمد راست» و «پنجگاه» را داراست. روایت های مختلف ردیف ساز و ردیف آواز حدود 40 گوشه را برای راست پنجگاه برشمرده اند که بدون ترتیب اجرا عبارتند از: درآمد، زنگوله، خسروانی، زنگ شتر یا ناقوس، نغمه، روح افزا، پنج گاه، نیریز، عشاق، پروانه، زابل، بحر نور، بیات عجم، منصوری، عراق، اصفهانک، شوشتری گردان، نوروز صبا، نوروز عرب، نوروز خارا، فرنگ، قرچه، مبرقع، سپهر، محیر، حزین، آشور آوند، نفیر، راوندی، ماوراءالنهر، راک هندی، راک عبدالله، نیریز کبیر، نیریز صغیر، ابوالچپ، لیلی و مجنون، طرز، فرود. از میان این گوشه ها برخی به طور خاص در دستگاه راست پنجگاه اجرا می شوند که عبارتند از: پروانه، سپهر، مبرقع، روح افزا، ماوراءالنهر و پنجگاه. اما گوشه های دیگر متعلق به دستگاه های دیگر بوده و در راست پنجگاه نیز اجرا میشوند. هرمز فرهت ترتیب زیر را برای اجرای گوشه های دستگاه راست پنجگاه ارائه داده است: 1. پروانه، 2. خسروانی، 3. روح افزا، 4. نیریز، 5. زابل، 6. پنجگاه، 7. قرچه، 8. مبرقع، 9. سپهر، 10. نهیب، 11. عراق، 12. آشور، 13. ابوالچپ، 14. طرز، 15. لیلی و مجنون، 16. نوروزها، 17. نفیر، 18. ما وراء النهر، 19. راک، 20. راک کشمیر و 21. راک هندی.

مهم ترین گوشه های دستگاه راست پنجگاه

مهم ترین گوشه های دستگاه راست پنجگاه را هرمز فرهت اینگونه معرفی کرده است: پروانه، روح افزا، خسروانی، زابل، نیریز، پنج گاه، مُبَرقَع، نَهیب، قَرَچه، سپهر، عراق، ابوالچپ، آشور، طرز، نفیر، لیلی و مجنون، گوشه‌های نوروز، راک‌ها و ماوراءالنهر. گوشه پروانه به لحاظ زمانی گوشه ای کوتاه است که نت آغاز آن در درجه سوم بوده و به تدریج تا درجه هفتم صعود کرده تا در نت پایه فرود بیاید. گوشه خسروانی گوشه ای متعلق به دستگاه ماهور است که با فاصله «پنجم درست» پایین­تر در دستگاه راست پنجگاه هم اجرا می شود. گوشه زابل، اگرچه به دستگاه سه گاه تعلق دارد اما در دستگاه راست پنجگاه هم به کار برده میشود. گوشه نفیر به دستگاه همایون تعلق دارد و در پیرامون درجه هشتم راست اجرا میشود. این گوشه در اوج دستگاه نیز نواخته میشود. گوشه روح افزا به دو صورت می تواند اجرا شود. در شکل نخست به لحاظ درجات مطابق با درآمد راست است و در صورت دوم، به میزان یک ربع پرده از درجه سوم راست کاسته میشود. بدین ترتیب بر دستگاه شور منطبق می شود و پرده گردانی از مسیر گوشه نیریز ممکن می شود. گوشه نیریز درجاتی منطبق بر دستگاه شور دارد اگرچه اساسا به دستگاه نوا متعلق است. نیریز با پایین آوردن درجه سوم راست به میزان یک ربع پرده حاصل میشود. نت شاهد این گوشه نیز همان درجه کاسته شده است. گوشه ­های ابوالچپ، طرز و لیلی و مجنون در اصل به دستگاه همایون تعلق دارند.. نت شاهد این سه گوشه در دستگاه همایون «سل» است و نت «دو» نت ایست در آن سه است. اما برای اجرا در دستگاه راست پنجگاه نت شاهد به «فا» بدل می شود و نت «دو» به همان صورت نت ایست ثابت می ماند. گوشه ماوراءالنهر از گوشه های مشخصا متعلق به راست پنجگاه است. این گوشه با درآمد راست سازگار نیست و منطبق است بر فواصل گوشه های نوروز. زیرترین یا بالاترین نت در دستگاه راست پنجگاه در این گوشه اجرا می شود. ویژگی های ماوراءالنهر با نفیر و گوشه های نوروز یکی است و درجه پنجم نت آغاز و نت ایست به حساب می آید. گوشه پنج گاه نیز کوتاه است و منطبق با درجات شور است. پنج گاه نت شاهد ندارد و بر فواصل «راست» انطباق ندارد. به همین علت هرمز فرهت این دستگاه را «راست» نامیده است. چراکه از منظر او پنج گاه اهمیتی ساختاری و چشمگیر در این دستگاه ندارد و حتی در موسیقی های مشابه ایران یعنی عربی و ترکی نیز که در اکثر مواقع گوشه ها و مقام هایی را به اشتراک دارند، هیچ ردپایی از پنج گاه دیده نمیشود. به گوشه های نهیب، آشور، عراق و نیریز «گوشه های سرگردان» گفته میشود که در بسیاری از دستگاه ها قابلیت اجرا دارند. 

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

چهار مضراب راست پنجگاه

ارتباط دستگاه راست پنجگاه با دستگاه های دیگر

دستگاه راست پنجگاه با دستگاه ماهور نسبت های متعددی دارد. برای نمونه «درآمد راست» منطبق بر «درآمد ماهور» است. بر اساس متون موسیقایی به جا مانده از دوره قاجار مانند روایت میرزا عبدالله فراهانی و کلیات یوسفی به نظر می رسد که راست پنجگاه و ماهور از همان دوران در حکم دو دستگاه منفک و مستقل به شمار می آمده اند. اما به علت فقدان نسخه های مکتوب از آوازهای این دو دستگاه تشخیص دقیق نقاط اشتراک و افتراق آن دو ممکن نیست. اما بررسی­های انجام شده بر نت نویسی های مهدی قلی هدایت حاکی از آن است که وجه تمایز ماهور و راست پنجگاه نه بر حسب فاصله یا تونالیته که از منظر تاکید بر روی نت می­باشد. از مهم ترین نت­های راست پنجگاه درجه دوم گام است که اجرای آن حالتی مشابه «گوشه داد» در ماهور به دست می دهد. هرمز فرهت بر این باور است که یک فاصله پنجم درست در درآمد راست پایین تر از همتای آن در ماهور اجرا می شود. محمدرضا لطفی نیز معتقد است که از وجوه تمایز راست پنجگاه و ماهور پیش از تحول مقام به دستگاه، تفاوت آن دو در نت «زیر پایه» بوده است. به این صورت که این نت در ماهور نیم پرده پایین تر از نت «زیر پایه» در راست پنجگاه بوده است. اما در زمان نگارش و تدوین ردیف موسیقی ایرانی این ظرایف و دقایق از میان رفته اند.  دستگاه راست پنجگاه دارای ارتباطی ارگانیک با دیگر دستگاه های موسیقی ایرانی است. پرده گردانی به دیگر دستگاه ها از مشخصه های راست پنجگاه است. بر این مبنا، با فرض گرفتن نت دو در حکم نت پایه در راست پنجگاه، تغییر مایه از راست این گونه صورت می پذیرد: پرده گردانی به دستگاه نوا و مقام نوای سل با حرکت به درجه پنجم دستگاه راست پنجگاه صورت می گیرد. با کاستن یک ربع پرده از درجه سوم راست، پرده گردانی به مقام سه گاه رخ می دهد. با عزیمت به درجه پنجم راست، به دستگاه شور رسیده و نیز می توان به همین طریق به همایون نیز دست یافت. مایه اصفهان نیز با تغییر کلید آخر در نت پایه راست به دست می آید.

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

آهنگ هایی در دستگاه راست پنجگاه

به دلیل دشواری اجرای راست پنجگاه، تنوع و تعددی را که در قطعات دستگاه های دیگر شاهدیم در خلق آهنگ هایی در دستگاه راست پنجگاه نمی ­بینیم. از برجسته ترین نمونه های این دستگاه «آلبوم راست پنجگاه» است با تار نوازی محمدرضا لطفی و آواز محمدرضا شجریان. به همین ترتیب آلبوم «چشمه نوش» با صدای محمدرضا شجریان، «قافله سالار» که مشتمل بر تکنوازی تار محمدرضا لطفی در دستگاه راست پنجگاه است، و آلبوم های «ساز نو آواز نو» با هنرمندی گروه دستان، «بهاران آبیدر» با آهنگسازی هوشنگ کامکار، هر دو آلبوم با صدای شهرام ناظری، آلبوم «مقام صبر» از ساخته های پرویز مشکاتیان و با صدای علیرضا افتخاری، «بداهه نوازی در راست پنجگاه» با تارنوازی حسین علیزاده و تمبک و دف نوازی مجید خلج، و در نهایت «ساز و آواز راست پنجگاه» در آلبوم «چه آتش ها» با صدای همایون شجریان و آهنگسازی علی قمصری شناخته شده ترین آهنگ هایی در دستگاه راست پنجگاه هستند که می توان نام برد.

قطعه چند مضراب پنجگاه، پرویز مشکاتیان