آشنایی با ساز تنبور

تنبور یک ساز ایرانی با تاریخچه ای کهن و با قدمتی ۶۰۰۰ ساله می باشد که می گویند اکثر سازهای زهی (سیمی) امروزی از آن الگو برداری شده است. از این ساز به عنوان ساز عرفانی یاد می کنند. نواختن آن برخلاف اکثر سازهای زخمه ای، بدون استفاده از مضراب است و مستقیما با انگشتان نوازنده در ارتباط است. از فرم و حالت پرده ها در آن، اینگونه استنتاج می گردد که این ساز اصیل، پایه موسیقی سنتی ایرانی است. همچنین متخصصین تنبور را پدر تار می دانند. بیشترین کاربرد تنبور در موسیقی مقامی و اجرای مقام ها می باشد.

آموزش تار در وب سایت نت به نت

تاریخچه تنبور

در آثار به جا مانده در ابنیه تاریخی شواهد بسیاری از حضور تنبور در طول قرن ها به عنوان یک ساز اصلی یافت شده. محبوبیت این ساز در دوران اشکانیان و ساسانیان به ثبت رسیده و همچنین در ایران پس از اسلام نیز از آن به عنوان سازی مورد پسند برای بزرگان شعر و ادب و هنر یاد شده. امروزه استفاده از تنبور در گستره وسیعی از کشورهای ایرانی  و به طور محدود در سرتاسر جهان همچنان جاریست. در کشورهای آسیای میانه، بالاخص کشورهای اسلامی از محبوبیت زیادی برخوردار است. هر چند نامهای متفاوتی برای آن موجود است اما اصالتا همه همان تنبور هستند. چونگور، نامبور، دومبرا، تونبر و... برخی از اسامی به کار رفته برای این ساز می باشد. در کشور ما نیز استفاده از تنبور محبوبیت خاصی دارد. استان های غربی کشور به ویژه کرمانشاه و کردستان برای این ساز ارج و قرب بسیاری قائلند و در طول قرنها در محافل عارفانه و مجالس حق پرستی، نوای جمع بوده و اکثرا با تکنوازی همراه است.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

ساختمان تنبور

در جریان ساخت این ساز، از دو روش استفاده می شود. در روش اول، سازگر قالب کاسه ساز را به صورت یک تکه از جوب تراش میدهد. و در روش دوم که روش چمنی نام دارد، کاسه از چینش ترکه های چوب ساخته می شود. روش اول در قدیم بیشتر مرسوم بوده. امروزه مثل اکثر سازهای زهی روش دوم کاربرد بیشتری دارد. مزیتی که روش چمنی دارد، سهولت در تعمیر کاسه در خرابی های احتمالی است. همچنین ساخت تنبور به روش دوم به مراتب ساده تر است. به طور معمول طول این ساز بین ۸۵ تا ۹۰ سانتی متر متغییر است. به طور کلی ساختمان تنبور شامل اجزای زیر می گردد:

کاسه: غالبا برای ساخت کاسه از چوب توت استفاده می گردد. کاسه های ترکه ای از چینش دقیق ۷ الی ۱۰ ترکه ساخته می شود.

دسته: جنس دسته عموما از چوب گردو می باشد. و دستان ها بر روی آن بسته می شود. پهنای دسته به سمت کاسه ضخیم تر می شود. تقارن دسته در کیفیت صدای ساز بسیار موثر است.

صفحه: معمولا مثل اکثر سازهای سیمی، در ساخت صفحه از چوب توت استفاده می شود. مسطح بودن و یکنواختی سطح صفحه تاثیر بسزایی در شفافیت صدای ساز دارد. بر روی صفحه معمولا بین ۸ تا ۱۲ سوراخ ایجاد می کنند. وظیفه این سوراخها آزاد کردن صدای داخل کاسه و نرمی آوای خروجی می باشد.

دستان: دستانها همان پرده های ساز هستند و معمولا از روده تابیده شده گوسفند به دست می آیند. ۱۳ دستان بر روی دسته نصب می گردد.

سیم ها: عموما سیم های تنبور از جنس فلز مس یا برنج می باشد. البته در گذشته تارهای در هم تنیده ابریشم خام نیز برای این منظور به کار می رفته است. همچنین تنبور در گذشته دارای دو سیم بوده که به مرور این سیمها به ۴ عدد رسیده است.

خرک: در ساختار تبور نیز مثل همه سازهای سیمی، قطعه ای کوچک چوبی برای عبور سیمها از روی صفحه لحاظ می گردد که به آن خرک می گویند. جنس خرک بیشتر از چوب درخت گردو یا شمشاد می باشد.

سیم گیر: سیمها در انتهای کاسه به سیم گیر متصل می گردند. سیم گیر به طور کلی از استخوان و یا از چوب ساخته می شود.

گوشی ها: گوشی ها در بالا دسته تنبور نصب می گردند و وظیفه کوک کردن ساز را بر عهده دارند و معمولا از چوب بید یا هر نوع چوب مناسب دیگری ساخته می شوند.

شیطانک:  در عرض بالا دسته نصب می گردد و برای عبور سیمها و رسیدن آن به گوشی ها کاربرد دارد و جنس آن استخوان یا چوب می باشد.

تنی چند از چهره های شاخص  تنبور نوازی

در حال حاظر تنبور نوازی بر سه نوع است: موسیقی مقامی (که در گذشته بسیار بیشتر از امروزه رواج داشته است)، موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی سنتی کردی. از اساتید شناخته شده و مطرح تنبور نوازی ایران می توان به نام هایی چون سید شمس الدین حیدری توتشامی، علی اکبر مرادی، هوشنگ امیریان، سید خلیل عالی نژاد، گل نظر عزیزی، طاهر یار ویسی، مظفر برنجی و فرخ یادگاری، درویش امیر حیاتی و... اشاره نمود. درویش امیر حیاتی نخستین کسی بود که شعر پارسی را برای این ساز به کار برد.

خرید تنبور

تنبور از لحاظ آوایی بسیار دلنشین و خوش نواست. اما همواره خرید آن یکی از دغدغه های اصلی همه هنرجویان بوده است. با وجود سازهای تقلبی، باید دقت بیشتری را برای انتخاب یک تنبور با کیفیت لحاظ نمود. توصیه ما بر اینست که برای خرید تنبور از یک فرد آگاه و مورد اطمینان مشورت بگیرید. در اینجا به مواردی که به صورت عمومی میبایست در خرید تنبور در نظر گرفت اشاره می کنیم. چوب کاسه باید از هر زاویه ای که به آن می نگرید قرینه لازم را داشته باشد. چوب توت و گردو برای کاسه انتخاب مناسبی خواهد بود. صفحه باید کاملا تراز و مسطح باشد. با نوک انگشتان آن را لمس کنید. هیچ گونه برجستگی ریز و درشتی نباید احساس شود. محل اتصال دسته به کاسه هم خوب باید بررسی شود تا از تراز بودن آن و اتصال صحیح به کاسه مطمئن شوید. پرده ها میبایست از روده حیوانات باشد، الیاف مصنوعی می تواند کیفیت صدا را کاهش دهد. تنبور نباید زیاد سبک یا زیاد سنگین باشد. سنگین بودن بیش از اندازه آن بیانگر کیفیت پایین چوب به کار رفته در ساختار آن می باشد.

مقام های تنبور

مقام های حقانی یا کلامی که مشتمل بر سرودها دینی و اعتقادی است و بیشترین مورد استفاده تنبور در مورد این مقام ها می باشد. مقامهای مجلسی یا باستانی که با نام غیر حقانی نیز شناخته می گردد. برای این مقام ها نیز تنبور اصلی ترین آلت نوازندگی محسوب می گردد. هر چند با سازهای دیگری همچون سرنا و دهل و... نیز اجرا می گردند. و مقام های گورانی یا مجازی که بسیاری از موسیقی های کردی نظیر آهنگ ها و ترانه های رقص را در بر می گیرند. از تنوع بسیار زیادی برخوردارند و کمتر از سروده های دینی در قالب آن استفاده می گردد.

آموزش تنبور

برای یادگیری تنبور نیز مثل همه سازها می بایست از یک الگو و خط مشی پیروی کرد. بهترین الگو استفاده از آموزه های یک استاد کارآزموده و با تجربه می باشد. مثل هر ساز دیگر احتمال یادگیری حرفه ای این ساز به صورت خودآموز بسیار سخت و بعید می باشد.

تهیه شده در وب سایت نت به نت