آشنایی با ساز کمانچه

وقتی از بعد مادی وجود خود فراتر می‌رویم، با جهانی بالاتر از جهان بیرونی، در درون خود رو به رو می‌شویم. جهانی که به فراخور مادی نبودنش، پاسخی معنوی برای دغدغه‌هایش می‌خواهد و به همان میزان، به دنبال دنیایی است فارغ از مادیات و سرشار از احساس! دنیای بی حد و مرز موسیقی، همان دنیایی است که روح را در زلال بی انتهایش غرق می‌کند و پاسخی است برای هر انسانی، زمانی که می‌خواهیم کلام غایب باشد ولی چیزی با ما سخن بگوید! در این میان سازها همیشه جایگاهی ویژه داشته‌اند. سازها در واقع دریچه‌هایی هستند میان موسیقی و انسان‌ها؛ که هر یک به زبان خود، کلام موسیقی را جاری می‌کنند. جایگاه هیچ سازی را در موسیقی نمی‌توان نادیده یا دست کم گرفت، زیرا سمفونی سازها در کنار هم، ابعادی تازه از موسیقی را به ما نشان می‌دهند و گاه هر ساز، خود زبانی خاص برای ارتباط با افرادی خاص است. برای مثال ساز کمانچه، که در این نوشتار به طور ویژه به آن خواهیم پرداخت، ممکن است به تنهایی با فردی ارتباط برقرار کند ولی با فردی دیگر نه! این همان دریچه‌ای است که از آن صحبت کردیم. بنا به اقتضای روحیات شما و پیشینه‌ای که از موسیقی دارید و یا سلیقه موسیقی‌تان، سازی که با شما ارتباط برقرار می‌کند نیز متفاوت است. اگر از جمله افرادی هستید که ساز کمانچه توانسته است نظر شما را به خود جلب کند و یا می‌خواهید با این ساز بیشتر آشنا شوید، در ادامه با ما همراه باشید.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

توصیف اجمالی کمانچه

کمانچه از سازهای زهی ایرانی است که همانند ویولن با استفاده از کشیدن آرشه بر سیمهای آن نوازندگی می کنند. ساز کمانچه برای یادگیری تقریبا در دسته سازهای سخت قرار می گیرد و هنرجو می بایست ممارست زیادی برای فراگیری آن به خرج دهد. این ساز هر چند ریشه مشترکی با ویولن ندارد، اما بسیاری از تغییرات معاصر خود را وامدار ویولن می باشد. تغییر کوک اصلی، افزوده شدن سیمها و تغییرات جزیی در ساختار و بدنه مصادیقی بر این مدعا هستند. قدمت کمانچه به درستی مشخص نیست اما در آثار فارابی نخستین نشانه های وجود آن ثبت شده که نشان از قدمت بالای این ساز دارد. این ساز ساختار مشابهی در بدنه اصلی خود نسبت به سایر سازهای سیمی دارد و از کاسه و صفحه و دسته تشکیل شده است. کاسه کوچک آن به دهانه کوچکتری ختم می شود و بر روی این دهانه عموما پوست تو دلی گوسفند کشیده می شود. صدای این ساز بم تر از ویولن می باشد و نغمات برخاسته از آن حزین و عارفانه می باشد.

میله ای در زیر کاسه تعبیه شده که بر روی زمین یا پای نوازنده قرار می گیرد. از این رو به راحتی بر پاشنه این میله می گردد و باعث می شود نوازنده قدرت بیشتری در مانور با این ساز داشته باشد.

نواختن ساز کمانچه

کمانچه، یک ساز زهی است که در موسیقی ایرانی طرفداران بسیاری دارد. البته پیش از اسلام در ایران، در نواحی سیستان و بلوچستان، سازی شبیه به کمانچه با تعداد سیم متفاوت وجود داشته است، به نام قیچک! ولی برخی کمانچه را کامل شده ساز رباب می‌دانند. گفتن این موضوع که این ساز به ثبت یونسکو رسیده است نیز خالی از لطف نیست! اگر به کمانچه علاقه‌مند شده‌اید، به احتمال زیاد قبل از هر چیزی، کمانچه‌نوازی یک فرد که ممکن است از اساتید به‌نام موسیقی باشد بر روی شما تاثیر گذاشته است. به طور کلی، برای اینکه ببینید چه سازی با سلیقه و روحیات شما هم‌خوانی دارد، قبل از هرچیز باید به سراغ کارهای موجود از آن ساز در سبک‌های مختلف، که توسط اساتید بزرگ و مطرح همان ساز نواخته شده است بروید. در مورد ساز کمانچه، اساتید بزرگی چون استاد محمدرضا لطفی، کیهان کلهر، فرج علی‌پور، اردشیر کامکار، سعید فرج پوری و ... می‌توانند زیباترین نمونه‌های کمانچه نوازی را در اختیار شما قرار دهند.

البته این ساز فقط منحصر به ایران نیست و مرزها را درنوردیده و نوازندگان برجسته‌ای نیز در خارج از ایران دارد. شاید برای خود من، قطعه Journey از Mark Eliyahu مهر تثبیتی بود برای علاقه‌ام به شنیدن کارهای بیشتری از کمانچه! گرچه در این قطعه بیشتر با بعد جدیدتر و شیوه نواختن جدیدتر کمانچه رو به رو می‌شویم، ولی خب اغلب سازها در طول زمان با تغییرات زیادی در شیوه نواختن رو به رو بوده‌اند که ساز کمانچه هم از این قاعده مستثنی نیست!

Mark Eliyahu

در آشنایی با کمانچه، شیوه‌های نواختن از اهمیت زیادی برخوردار است، در واقع کمانچه‌نوازی استادان قدیم بر پایه موسیقی دستگاهی بوده است بعد از آن به ردیف ویولن صبا می‌رسیم که وزیری و خالقی از پیشگامان آن بوده‌اند و تئوری غرب برای اولین بار در ساز کمانچه هویدا می‌شود و تکنیک‌های ویولن با آن آمیخته می‌شود و پس از آن کمانچه نوازی نوین را داریم که در پی تاثیر ویولن آغاز شده است. این تغییرات را در مقایسه آثار قدیم و جدید به راحتی می‌توان متوجه شد. که بررسی تخصصی آن را در مقالات مربوط به ساز کمانچه و تئوری‌های موسیقی غرب و شرق می‌توانید دنبال کنید.

آموزش آهنگ های جاویدان ایرانی برای سه تار

ساختمان کمانچه

همانطور که گفتیم این ساز یک ساز زهی_آرشه‌ای است. یعنی صدا از طریق کشیدن آرشه روی زه (سیم) تولید می‌شود. ساز کمانچه را از چوب مرغوب درختانی مثل توت، افرا و گردو می‌سازند. اجزا تشکیل دهنده این ساز و به عبارتی ساختمان کمانچه، در تصویر نشان داده شده‌است که به اختصار هر یک را نام برده و معرفی می‌کنیم.

کاسه‌ی طنینی :  یا همان کاسه ساز قسمت کره مانندی است که روی آن باز است. قسمت باز را با پوست مرغوب حیواناتی مثل آهو و بز پوشانده‌اند و خرک روی آن نصب می‌شود. در برخی از کمانچه‌ها، زیر کاسه نیز باز است، که بیشتر در مناطق بومی این کار را می‌کنند، این مورد باعث می‌شود کمانچه صدایی قوی‌تر داشته باشد.

دسته کمانچه :  قطعه ای تو پر از چوب است با طول استاندارد 25 سانتی متر و قطر 3 سانتی متر!

دیگر اجزا کمانچه عبارتند از سرپنجه، گوشی‌ها، شیطانک، سیم‌‌گیر و پایه که هر یک وظیفه ‌ای در ساختمان ساز به عهده دارد.

کوک کمانچه :

همانطور که گفتیم، بعد از آمدن ویولون، کمانچه تغییرات زیادی داشته است و تاثیرات ویولن تا کوک این ساز نیز پیش رفته است. بسته به دستگاهی که در آن ساز می‌نوازیم، کوک کمانچه نیز متفاوت است. در گذشته این کوک دو سل دو سل بوده است ولی بعد از جریانات مربوط به ساز ویولون و تئوری موسیقی غرب، انگشت گذاری و کوک رایج کمانچه مانند ویولون شده است یعنی همان کوک می،لا، ر، سل!

البته در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی کوک‌های مقابل را نیز داریم:

دستگاه نوا: ر، لا، ر، سل

دستگاه ماهور: می، لا، ر، لا

دستگاه همایون، آواز اصفهان، دستگاه چهارگاه، دستگاه ماهور و دستگاه راست‌پنجگاه : می، لا، می، لا

کوک لری: ر، لا، ر، لا

وسعت صدا:

با توجه به اینکه کمانچه در دستگاه‌های مختلف موسیقی ایرانی نواخته می‌شود، فواصل موسیقی ایرانی یعنی پرده، نیم‌پرده و ربع‌پرده در این ساز قابل اجراست و وسعت صدای ساز در حالت عادی حدودا 3 اکتاو است.

10 نکته کاربردی برای تمرین نوازندگان

سخن پایانی

اگر شما هم از کسانی هستید که پس از شنیدن و یا دیدن اجرای کارهای فاخر اساتید برجسته کمانچه، شیفته این ساز شده‌اید به شما پیشنهاد می‌کنیم به دنبال اشتیاق خود بروید. پیش از آموزش کمانچه باید درباره خرید این ساز با افراد ماهر در این زمینه مشورت کنید و پس از خرید سازی درخور، شروع به آموزش دیدن نمایید. به خاطر داشته باشید در آموزش موسیقی، ساز خوب، همراهی است که راه را شیرین می‌کند و این را بدانید که گران بودن یک ساز به معنای خوب بودن آن نیست. هر سازی اصولی در ساختار دارد که متخصصان در آن زمینه شما را همراهی می‌کنند. برای مثال طراحی دسته یک ساز اگر اصولی نباشد ممکن است شما را از نواختن خسته کند و شما هیچ‌وقت متوجه آن نشوید!

در اغلب موارد هنرجویان می‌خواهند بدانند که مدت زمان یادگیری یک ساز چقدر است؟ موردی که در رابطه با کمانچه و هر ساز دیگری صدق می‌کند این است که زمان یادگیری یک ساز بیش از هر چیز وابسته به علاقه و پشتکار هنرجوست. اگر سطح مقدماتی این ساز مد نظر شماست، طی یک یا دو سال با رعایت اصول و دنبال کردن مداوم به تسلط بر سطح مقدماتی می‌رسید ولی برای حرفه‌ای نواختن این ساز مثل هر ساز دیگری، زمان بیشتری باید گذاشت. چه بسا که آموزش یک ساز هیچ وقت تمام نمی‌شود و بزرگان موسیقی در هر حیطه‌ای بعد از سال‌ها هنوز در حال آموختن هستند. چرا که در موسیقی انتهایی وجود ندارد. فقط باید امیدوار باشید به سطحی برسید که خودتان خالق تکنیک و فنون نو یک ساز شوید.

اگر قصد ادامه مسیر موسیقی در چارچوب کمانچه را دارید، این را بدانید که در هر سازی گوش دادن به قطعات فاخر آن ساز به طور مداوم، در کنار تمرین زیاد و سخت کوشی حرف اول را می‌زند. پس هرچه زودتر شروع کنید، شاید دنیای کمانچه قرار است علی اصغر بهاری دیگری به خود ببیند!

تهیه شده در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت