آشنایی با ساز تار

 

در این مقاله نسبتاً جامع، ساز تار را به طور کامل به شما معرفی و همچنین تاریخچه این ساز و ساختمان آن را برای شما شرح میدهیم. در ابتدا به بررسی شخصیت این ساز به لحاظ احساسی و هنری میپردازیم. پس تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.

 

شناخت ساز تار از دیدگاه زیبایی شناسی

 

بسیاری از اساتید و نظریه پردازان موسیقی معتقدند سازهایی که در بغل گرفته میشوند و دستان نوازنده بر دسته ساز است، ارتباط بیشتری را میتوان با آنها برقرار کرد. کمی بررسی کردیم و این موضوع را با چند نوازنده تار در میان گذاشتیم تا علت آن ارتباط عمیق را بدانیم. آنها معتقد بودند وقتی به تار زخمه میزنیم، ارتعاش و طنین ایجاد شده از کاسه ساز به بدن ما منتقل میشود. این طنین حس خیلی خوبی را در ما ایجاد میکند و تجربه مشترک دیگر آنها این بود که وقتی مضراب میزنیم و پرده ای از ساز را میگیریم، حس و حال ناب و دلپذیری به ما دست میدهد. و همچنین از این که صدایی را با انگشتان خود تغییر میدهیم حال خیلی خوبی پیدا میکنیم. اگر به شکل ظاهری ساز تار دقت کرده باشید، شبیه به دل است. یا بهتر بگویم شبیه دو قلب است که از نوک به هم متصلند. شاید به این دلیل است که آن را ساز دل مینامند. بسیاری از اساتید موسیقی ایرانی تار را به عنوان مادر سازهای ایرانی میشناسند. صدای تار فراگیر و محزون است و حال و هوای کاملا شرقی دارد. وقتی زخمه یا همان مضراب به تار میخورد، انگار تاریخ و فرهنگ ایرانی پشت این مضراب نهفته است. به دلیل حال و هوای عرفانی و آرام بخش آن بسیاری از عرفا و شعرا و فیلسوفان ارادت خاصی به «تار» دارند. یاد این شعر از عارف و شاعر همدانی «بابا طاهر» افتادم که می گوید:

 

دلی دیرم چو مرغ پا شکسته

چو کشتی بر لب دریا نشسته

تو گویی طاهرا چون تار بنواز

صدا چون میدهد تار گسسته

 

و همچنین خالی از لطف نیست به شعر دیگری اشاره کنیم که با وصف زیبایی از تار که حال و هوای عرفانی آن را بیان میکند: خشک سیمی، خشک چوبی، خشک پوست/ از کجا می آید این آوای دوست؟...

 

بدون شک تفسیر این شعر اشاره به ارتباط صمیمی نوازنده و سازش دارد. به تعبیر دیگر میتوان اینگونه برداشت کرد که نوازنده میشود خالق و از چوب و سیم و پوست بی جان، چنین اصوات نافذ و با شکوهی ایجاد میکند و آنچه در دل دارد با زبان حال یعنی همان سازش بیان میکند. در مورد احساسات زیبایی که از نوازندگی تار ایجاد میشود، میتوان ساعتها حرف زد که در این مقال نمیگنجد. به امید خدا در مقالات بعدی بیشتر به آن خواهیم پرداخت.

 

آموزش تار در وب سایت نت به نت

 

تاریخچه ساز تار

 

تار در واژه نامه فارسی به معنی «زه یا رشته» میباشد. اگر بخواهیم قدمت ساز تار را بدانیم، این ساز در زمان فارابی موسیقیدان معروف ایرانی شکل گرفته و بعدها توسط صفی الدین ارموی و دیگر بزرگان به سمت تکامل پیش رفته است. تار فقط مختص به کشور ایران نیست. این ساز در گرجستان، ارمنستان، جمهوری آذربایجان و همچنین بعضی دیگر از کشورهای این ناحیه رایج است ولی بعضاً با ساختاری کمی متفاوت تر. تار برگرفته از ذهن و ایده هنرمندان ایرانی است. دو نیم کاسه قرینه که به هم منطبقند. این قرینه سازی را در معماری ایرانی و همچنین نقاشی و خطاطی ایرانی نیز شاهد هستیم. اگر به اصفهان رفته و از کاخ هشت بهشت دیدن کرده باشید، حتما نقاشی هایی را که از دوران صفوی بر روی دیوارهای این کاخ وجود دارد، دیده اید. در بین آنها تصویری از ساز تار مربوط به آن زمان به چشم میخورد. و همچنین در بعضی آثار تاریخی در شهر شیراز، نقاشی تار «مربوط به دوره زندیه» دیده میشود که این نشان میدهد این ساز در آن دوران، متداول بوده است. تار داری 6 سیم است که قبلتر با 5 ساز به نواختن آن مشغول بودند. درویش خان جهت وسعت و گستره صدایی، سیم ششم را به این ساز اضافه نمود.

 

 

آشنایی با ساختمان تار

 

این ساز به لحاظ ظاهری از روبرو که به آن نگاه کنید شبیه به دو قلب بهم چسبیده است. و از پشت شبیه به یک انسان نشسته. تار از دو کاسه تشکیل شده. کاسه بزرگتر «کاسه اصلی» و کاسه کوچکتر «نقاره» نام دارد. روی هر دوی این کاسه ها پوست کشیده میشود. جنس کاسه ساز تار از چوب «توت» است و دسته آن چوب گردو. اما چرا توت؟ این چوب از لحاظ بافت های آن صدای بهتری نسبت به دیگر چوبها منعکس میکند و عده ای معتقدند تنها چوبی است که به دلیل تلخی خاصش، موریانه علاقه ای به خوردن آن نشان نمیدهد. هرچه چوب کاسه خشک تر باشد یا به قول معروف کهنه تر باشد، صدا دهی ساز بهتر میشود. خرک بروی پوست کاسه اصلی قرار میگیرد. در انتهای کاسه ساز، سیم گیر قرار دارد که سیمها در شیارهای آن قرار میگیرند. روی دسته تار از وسط دسته  نواری از جنس چوب چسبانده شده که از بالا تا پایین دسته امتداد دارد و در دو طرف آن نوارهایی از جنس قلم پای شتر چسبانیده شده است. علت نصب این نوارهای استخوانی به دو دلیل است. 1- زیبایی دسته ساز 2- استحکام استخوان (به دلیل انگشت گذاری مکرر ساییده نمیشود). در قسمت بالایی دسته ساز، جعبه ای وجود دارد که گوشی های تار در آن قرار گرفته و سیم ها پس از عبور از روی شیطانک داخل این جعبه می روند و به دور گوشی ها پیچیده میشوند. اگر بخواهیم تار را از نظر الگوی ساخت بررسی کنیم، خوش ساخت ترین الگو مربوط به استاد یحیی از تار سازان چیره دست اصفهان می باشد. میگویند استاد یحیی در تهیه و ساخت تار بسیار شکیبا بوده و در کار خود بسیار ذوق داشته است. سازهای یحیی از نظر صدا دهی و همچنین زیبایی حرف اول را میزده. گره های چوب را قرینه هم قرار میداده و در چهار گوشه کاسه ساز از آنها استفاده میکرده که به «چهارگل» معروف است. این طراحی بی نظیر از نشانه های بارز تارهای یحیی است.  این توضیحات به صورت کلی بود و در ادامه به تفصیل اجزای تار را شرح خواهیم داد.

 

 

کاسه ساز

 

 کاسه تار از چوب توت میباشد. کنده چوب توت را به طور عمودی برش میدهند و با اندازه گیری های دقیق هر کدام را مجزا تراش میدهند (خالی میکنند). بعد که تکمیل شد، آن دو را به هم متصل میکنند. تار از دو کاسه بزرگ و کوچک تشکیل شده. کاسه  بزرگ کاسه  اصلی و کاسه کوچک نقاره نام دارد. در بعضی مناطق که رطوبت زیاد است پوست نقاره را بر میدارند. همچنین برای ساخت «بم تار» نیز پوست نقاره را برداشته می شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

پوست تار

 

بهترین پوست تار و پوستی که از قدیم الایام تا به کنون رایج بوده، پوست تو دلی گوسفند است (پوست جنین گوسفند). به تازگی پوست یک نوع ماهی و حتی پوست هایی از جنس الیاف هم برای تار در بازار به فروش میرسد، ولیکن کیفیت صدای پوست تو دلی خیلی بهتر است.

 

 

 

 

 

 

سیم گیر

 

قطعه ای تقریبا نیم دایره ای شکل است که جنس آن از شاخ بز و یا استخوان و به ندرت از چوب می باشد. سیم گیر در انتهای کاسه تار نصب میشود. روی آن شیارهایی ایجاد میکنند تا سیم ها درون آنها قرار بگیرد. به غیر از سیمها، یک نخ هم از خرک گرفته شده و داخل شیار وسطی سیم گیر قرار میگیرد. این نخ به دلیل این است که خرک روی پوست نیفتد.

 

 

 

 

خرک تار

 

خرک قطعه ای است از جنس استخوان که به شکل خاصی تراش میدهند. طول خرک تقریبا 5 سانتیمتر است و ارتفاع آن 2 سانتیمتر. شیارهایی به فواصل منظم روی خرک ایجاد میکنند تار سیم ها روی آن قرار گیرند . موقع قرار دادن خرک، زیر دو پایه‌ی آن سریش میمالند تا روی پوست ثابت  بماند. به غیر از سیمها، یک نخ هم از خرک گرفته شده و داخل شیار وسطی سیم گیر قرار میگیرد تا خرک روی پوست ثابت بماند.

 

 

 

 

 

دسته تار

 

چوبی است به طول 45 الی 50 سانتیمتر که از انتها به کاسه متصل است و از بالا به جعبه گوشی ها. پرده های ساز روی دسته بسته شده اند. دسته تار به صورت نیم دایره ای میباشد که روی طرف تخت آن انگشت گذاری میکنند. اگر از رو به رو به دسته تار نگاه کنید، نواری قهوه ای رنگ از جنس چوب در طول دسته قرار گرفته و در دو طرف آن نوار چوبی، نوارهایی سفید رنگ از جنس استخوان شتر قرار گرفته است.

 

 

 

 

 

پرده های تار

 

تعداد 28 پرده به طور معمول روی دسته تار بسته میشود. یعنی کمتر از سه اکتاو. پرده ها به صورت 4 دور و ۳ دور، بسته به نوع نت آن روی دسته بسته میشوند. معمولا ضخامت پرده ها در بالا دسته ضخیم تر است و هرچه به سمت انتهای دسته میرویم، ضخامت پرده ها کمتر میشوند. جنس پرده های تار از روده تابیده شده گوسفند است و بهترین صدا دهی مربوط به آن است. جدیداً پردهای صنعتی نیز تولید شده است که نایلونی میباشد. پرده ها با گره های مخصوص به نامهای «روی شیار و زیر شیار» دور دسته بسته میشوند. پرده های تار را میتوان در مواقع مورد نیاز مثلا تغییر نتی به نت دیگر حرکت داد . با بالا بردن یا پایین بردن پرده ها صدای نت آن تغییر میکند.

 

 

شیطانک تار

 

قطعه ای کوچک است که در قسمت بالای دسته تار قرار دارد. شیطانک هم نوعی خرک است فقط در ابعاد کوچکتر که بین سیم ها و دسته ساز فاصله ای ایجاد میکند. روی شیطانک شیارهایی وجود دارد تا سیم ها داخل آنها قرار بگیرند و به سمت گوشی مربوط به خود هدایت شوند.

 

 

 

 

 

جعبه گوشی های تار

 

در بالاترین قسمت دسته تار، جعبه ای مستطیل شکل قرار دارد که  گوشی های مربوط به هر سیم داخل آن قرار دارد. که به آن جعبه گوشی یا « سرپنجه » میگویند. شاید برایتان سوال باشد گوشی چیست؟ گوشی ها همان پیچ هایی است که سیم ها دور آن پیچیده شده. گوشی ها برای تغییر کوک ساز استفاده میشوند. علاوه بر طرح اصلی و قدیمی جعبه گوشی، نوع دیگری از آن وجود دارد که به جعبه گوشی به سبک دسته قنبری معروف است. این مدل از سرپنجه را استاد قنبری مهر در تارهای ساخت خود پیاده میکند. در همین سالهای اخیر نوعی دیگر از سرپنجه ابداع شده که پیچهای آن فلزی است و تقریبا شبیه گیتار است.

 

 

 

 

مضراب تار

 

مضراب تار از دو قسمت تشکیل شده. 1 – موم 2 – فلز برنج. انتهای فلز برنج را که به شکل مشخصی تراش داده درون مقداری موم عسل قرار میدهند. این میشود مضراب تار. ناگفته نماند همه مضرابها از جنس برنج نیست. بعضاً مضرابهایی از جنس شاخ، صدف و سنگ عقیق هم وجود دارد. ولی مضرابی که رایج است همان فلز برنج است. به این دلیل از موم استفاده میکنند تا بتوانند به تناسب انگشتان خود به آن حالت دهند و همچنین مضراب راحت بتواند در بین انگشت ها بازی کند. مضرابها بسته به نوع کاربرد تراشیده میشوند. بعضی ها تخت هستند، بعضی ها گردتر. معمولا اساتید بزرگ بسته به سبک خود، مضراب خاصی را برای خود انتخاب میکنند. به عنوان مثال مضراب اصلی استاد علیزاده کوتاه و قطور است و انحنای سر آن زیاد است. این مضراب برای قطعات سرعتی خیلی مفید است. مثلا مضراب معمول استاد فرهنگ شریف تخت و نازک است. این مدل برای قطعات ملایم و احساسی مفید است.

 

 

 

 

سیم های تار

 

تار 6 سیم دارد که به صورت جفتی کنار هم قرار میگیرند. جفت سیم اول از پایین که رنگ آنها سفید است «دو» کوک میشوند. جفت سیم دوم که در وسط قرار دارند و زرد رنگ هستند «سل» کوک میشوند و جفت سیم آخر دقیقا مثل سیمهای سه تار هستند و کوک اصلی و رایج آنها «د» می باشد. اما نسبت به دستگاهی که قرار است در آن بنوازیم کوک آنها را تغییر میدهیم. 

 

 

گستره صدای تار

 

تار گستره سه اکتاو را پوشش میدهد. و این گستره در سیم های سل و دو قرار دارد.

 

آموزش آهنگ های جاویدان ایرانی برای سه تار

 

اساتید تار

 

در تاریخ ایران اساتید زیادی بوده اند که با زخمه زدن بر سیمهای تار، دل و جان ما را لرزانیده اند. در اینجا فقط اسم تعدادی از این بزرگان را می آوریم. غلامحسین فراهانی، نورعلی برومند، حسینقلی خان، سهراب و تهمورس پورناظری، داریوش پیرنیاکان، ارشد تهماسبی، روح الله خالقی، درویش خان، کیوان ساکت، فرهنگ شریف، جلیل شهناز، عبدالحسین شهنازی، ابوالحسن صبا، داریوش طلایی، هوشنگ ظریف، علی اکبر شهنازی، حسین علیزاده، بیژن کامکار، محمدرضا لطفی، مرتضی نی داوود، علینقی وزیری و...

 

تهیه شده در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت