کوک سه تار

هنرجویان مبتدی هنگامی که پا به عرصه یادگیری ساز سه تار می گذارند، از همان ابتدا گمان می کنند مسئله کوک سه تار یک امر تخصصی و به شدت مشکل است. همیشه نگرانند که اگر کوک سه تارشان خالی شود چه باید بکنند؟ اگر این عزیزان بدانند کوک کردن سه تار چقدر ساده و در دسترس است، این استرس را از خود به دور کرده و یاد می گیرند چگونه در کمتر از سه دقیقه سه تار خود را کوک نمایند.

موضوع  این پست آموزشی، یکی از رایج ترین سوالاتی است که همواره هنرجویان از ما می پرسند. چگونه سه تار خود را کوک کنیم؟ همانطور که میدانید یکی از ناهنجاری های بزرگ در زمینه یادگیری سه تار، نواختن با ساز ناکوک می باشد. ما همیشه در مقالات مختلف به هنرجویان هشدار داده ایم که ساز زدن یا تمرین با ساز ناکوک، نه تنها بر روی اعصاب هنرجو می رود، بلکه می تواند در فرایند یادگیری بسیار مخرب باشد و تکرار و عادت در این امر شاید آینده حرفه ای یک نوازنده را نابود کند.

آشنایی با کوک اصلی سه تار

کوک مرجع برای سه تار که آموزش سه تار هم بر مبنای آن در دستور کار اساتید و آموزشگاه های قرار دارد عبارت است از "دو - سل - دو - دو". یعنی در حالت دست باز (بدون گرفتن سیم ها):

سیم اول (سیم پایینی): روی نت Do کوک شود

سیم دوم: روی نت Sol کوک شود

سیم سوم (واخوان): روی نت دو Do کوک شود

سیم چهارم (بم): روی نت دو Do کوک شود (یک اکتاو بم تر)

حالت های مختلف کوک اصلی سه تار

کوک « دو – سل – دو – دو » گرچه کوک اصلی سه تار است، اما این یک کوک قراردادی است. معمول است که در موسیقی ایرانی کوک سه تار و تار یک پرده پایین تر از نت اصلی کوک شود. یعنی هر 4 سیم سه تار یک پرده پایینتر کوک شود که در ادامه به بررسی وضعیت های مختلف می پردازیم.

وضعیت اول: کوک اصلی سه تار بر مبنای دیاپازون

اولین وضعیت، همان کوک «دو – سل – دو –دو» یعنی کوک متداول سه تار است که معادل گام های موسیقی کلاسیک است. یعنی دو و سل آن دقیق معادل دیاپازون کوک میشود. در این حالت سیم مقداری سفت است. این حالت بیشتر برای اجراهای تک سیم مناسب است. شفافیت صدای خوبی تولید میشود اما طنین سیم ها کم میشود.

دیاپازون چیست؟ یک قطعه فلزی دو شاخه است که با ضربه زدن بر آن مرتعش می شود و در یک فرکانس خاص تولید صدا می کند. دیاپازون بر اساس نت های اصلی ساخته می شود و مرسوم ترین آن دیاپازون 440 هرتز است. وقتی می گوییم کوک اصلی بر مبنای دیاپازون، یعنی سیم ها به قدری سفت و کشیده هستند که همانند دیاپازون، نت های دقیق دو سل دو دو را ایجاد کنند.

وضعیت دوم: کوک سه تار 2 نیم پرده پایین تر از دیاپازون

در این حالت، سیم ها کمی شل تر و به اندازه 2 نیم پرده (1 پرده) پایینتر از کوک اصلی کوک میشوند. به این شکل کوک سه تار خواهد شد " سی بمل - فا - سی بمل - سی بمل". در این وضعیت شفافیت صدا مطلوب است و همچنین طنین خوبی را از سیم ها شاهد خواهیم بود. این کوک برای قطعات ایرانی مناسب است و ناله و احساس قطعه را زیباتر منتقل میکند. در این حالت نیز ریز بهتری خواهیم نواخت.

وضعیت سوم: کوک سه تار 3 نیم پرده پایین تر از دیاپازون

در حالت سوم، سیم ها بازهم نسبت به قبل شل تر و به اندازه 3 نیم پرده (1.5 پرده) پایینتر از کوک اصلی  کوک میشوند. به این شکل کوک سه تار خواهد شد " لا - می - لا - لا".  در این وضعیت طنین ساز زیاد است اما از شفافیت آن کاسته میشود. صدای قدیمی از ساز ایجاد میشود و تداخل سیم ها بیشتر خواهد بود. از این کوک معمولا برای تمرین استفاده میکنند، زیرا صدای آن کمتر است.

در جدول زیر کوک اصلی سه تار بر اساس هر سه وضعیت را مشاهده می فرمایید.

کوک نبودن سیم یعنی چه؟

بد نیست بدانیم کوک نبودن یک سیم ساز به چه معناست. هر سیم سه تار یا هر ساز زهی دیگر، وقتی از دو طرف کشیده شود طبیعا هنگام ضربه به آن، ارتعاش سیم بسته به این کشیدگی و محکم شدن سیم تغییر می کند. به عبارتی هر چه سیم شل تر باشد، طول موج بیشتر و صدا بم تر می گردد. هر چه سیم سفت تر باشد، طول موج ارتعاش کمتر و صدا زیر تر می شود. یک نت در موسیقی، تعریف مشخصی دارد. یعنی طول موج و صدای معینی را به خود اختصاص داده است. مثلا نت "دو" در هر ساز و در هر جای دنیا یک صدای مشخص دارد. ما با کوک کردن سه تار می خواهیم صدای سیمهای ساز دقیقا بر روی نت قرار گیرد.

اولین لازمه نوازندگی با سه تار یا هر ساز سیمی دیگر،  اطمینان از کوک بودن آن است. وقتی سه تار کوک باشد، همه نتها در جای خود و به درستی اجرا می شود. کوک سه تار یعنی تنظیم طول سیم های سه تار با استفاده از چرخاندن گوشی ها، تا صدای هر سیم از لحاظ زیر و بمی (فرکانس) درست هماهنگ با نت مربوط به همان سیم شود. با کوک کردن سه تار به شیوه درست، پرده ها و فواصل موسیقی بر روی دسته تنظیم شده و نوازندگی ما استاندارد و مطابق با مبانی تئوری موسیقی می شود. اگر سه تار کوک نباشد، نوازندگی ما فالش، ناخوشایند و خارج از چارچوب دستگاه های موسیقی خواهد بود.

کوک سه تار به روش گوشی یا شنیداری (بدون استفاده از تیونر)

در این روش، نوازنده دامنه فرکانس نتها را در حافظه خود دارد. یعنی صدای هر نتی را به صورت مجزا حفظ است و می تواند سیم ها را برای کوک مورد نظر تنظیم کند. البته توجه داشته باشید کوک کردن سه تار به روش شنیداری مختص نوازندگان با تجربه است که طی سالها، با نت های موسیقی و فواصل بین آنها آشنا شده اند.

اما اینجا به شما می آموزیم چگونه به سرعت، حتی بدون اینکه فرکانس نتها را در حافظه داشته باشید؛ با استفاده از روش گوشی سه تار خود را کوک کنید. خب، شروع میکنیم . این فرآیند 4 مرحله دارد .

مرحله 1- طبق مطالب ذکر شده در قسمت قبل، سیم اول را « B3 » کوک میکنیم

در اینجا تنها نیاز است صدای نت Do در اکتاو سوم را حفظ باشیم. حتی اگر هم حفظ نیستید، فقط برای سیم اول نیاز به تیونر داریم. ما بقی سیم ها را با توجه به سیم اول، به روش گوشی کوک میکنیم.

مرحله 2 – پرده سل روی سیم اول را بگیرید و مضراب بزنید. حالا سیم «دوم» را با توجه به این صدا، با چرخاندن گوشی هم صدا کنید.

مرحله 3 – به سیم اول به صورت «دست باز» مضراب بزنید و سیم سوم را با صدای سیم اول هم صدا کنید.

مرحله 4 – این مرحله کوک سیم بم است. این سیم کمی دقت نیاز دارد و باید به سیم ها به صورت جفتی مضراب بزنید. از آنجا که سیم بم نسبت به سیم اول و سوم یک اکتاو بم تر است، خوب دقت کنید یک هارمونی ایجاد شود. با کمی بالا و پایین بردن کوک موفق خواهید شد سیم ها را هم صدا کنید.

کوک سه تار در دستگاه های مختلف + فیلم آموزشی

هر یک از دستگاه های موسیقی و آوازی ایرانی حال و هوای مخصوص به خود را دارند. برای آنکه هنگام نوازندگی با سه تار بتوانید حال و هوای سازتان را با دستگاه مربوطه هماهنگ نمایید؛ لازم است ساز خود را بر اساس آن دستگاه یا آواز کوک کنید. در این صفحه، علی اقبال نوازنده و مدرس تار و سه تار، کوک سه تار و تار برای انواع دستگاه های موسیقی و آوازی ایرانی را به شما هنرجویان گرامی آموزش می دهد.

کوک سه تار برای دستگاه های: ماهور، شور، سه گاه، چهارگاه، نوا، همایون، راست پنجگاه

کوک سه تار برای آوازهای: بیات ترک، افشاری، دشتی، ابوعطا، بیات اصفهان

ربع پرده ها را چگونه کوک کنیم؟

همانطور که میدانید در موسیقی بین الملی و موسیقی غربی، از فواصل ربع پرده ای استغاده نمی شود. بنابر این علائم کرن و سری که صدای نت را ربع پرده تغییر می دهند را ندارند. بیشتر تیونر ها هم بر اساس تئوری موسیقی کلاسیک و غربی تولید می شود که شاخصه ای برای کوک کردن سیم ها در ربع پرده ندارند. خوشبختانه روش کوک کردن سیم های سه تار برای ربع پرده ها بسیار راحت است. کافی است با پرده های سه تار آشنا باشید. مثلا در کوک دستگاه سه گاه، برای سیم سوم که لا کرن است میتوانید از سیم اول کمک بگیرید. پرده یازدهم یعنی همان پرده لاکرن روی سیم اول را بگیرید و مضراب بزنید، حالا سیم سوم را با آن هم صدا کنید، با این روش، خیلی راحت سیم سوم را کوک میکنید.

با این روش حتی اگر تیونر، نیم پرده هم نداشته باشد، به راحتی می توان بمل و دیز را روی سیم ها پیاده کرد. در خلال ویدیوهای آموزشی فوق، استاد اقبال این روش ها را به شما آموزش داده است.

آیا هر دستگاه و آواز فقط یک کوک دارد؟

لازم است به این نکته اشاره کنیم که در این مقاله با استناد به کتاب ردیف میرزاعبدالله به روایت داریوش طلایی، با کوک های متداول برای تار و سه تار آشنا میشوید. نا گفته نماند استاد احمد عبادی کوک های زیادی را برای هر دستگاه به دست آورده اند؛ ولی ما به دلیل اینکه شما هنرجویان عزیز سردرگم نشوید، از بیان آنها چشم پوشی کرده ایم. برای سهولت در یادگیری کوک ها برای هر دستگاه، یک تصویر و یک ویدیوی آموزشی تهیه و تدوین نموده ایم. چنانچه نکته ای برایتان نا مفهوم بود حتما از آنها بهره ببرید.

امیدواریم از مطالب و ویدیوهای آموزشی، استفاده کنید و از نوازندگی ساز خود لذت ببرید. برای همه شما آرزوی موفقیت و سربلندی داریم.