آشنایی با ساختمان سنتور

 

ساز سنتور در دسته سازهای زهی موسیقی ایرانی قرار می گیرد. تعریف فرهنگ نامه ای آن را سازی ایرانی دارای شکلی ذوزنقه و با تعداد زیادی سیم معرفی کرده است. نوع متداول آن 9 خرک و 72 سیم دارد که سیم های آن به 18 گروه چهارتایی تقسیم می شوند. سنتور را با دو زخمه یا مضراب چوبی می نوازند.

 

تاریخچه

 

پژوهش های تاریخی نشان داده اند که سنتور یکی از قدیمی ترین سازهای فلات ایران است. نخستین نشانه های نواختن این ساز به آثار سنگ تراشی به جا مانده از دوران آشوری ها و بابلی ها در حدود 559 پیش از میلاد باز می گردد. به استناد آثار به جا مانده از دوران ساسانیان، سنتور یا سنطور از سازهای رایج در آن عصر بوده است. در دوران اسلامی در مکتوبات ابن سینا و فارابی ذکر نام آن به میان آمده است. عبدالقادر مراغی در کتاب خود سازی مشابه سنتور دست ورزی را توصیف کرده است که کوک در آن با تغییر جای خرک ها انجام می شده و هر نت یک تار مشخص داشته است. نام این ساز در بسیاری از سروده های شعرای دوره اسلامی نیز به چشم می خورد. برخی پژوهش ها مشخصا این ساز را ایرانی دانسته و ساخت آن را به ابونصر فارابی منسوب می دانند. برخی پژوهشگران نیز معتقدند که در زمان های بسیار قدیم سنتور به سرزمین های دیگر سفر کرده و گونه های مشابه آن در فرهنگ های دیگر بوجود آمده است. این ساز از شرق دور تا غرب آسیا، آسیای میانه، شرق اروپا و شمال آفریقا نواخته می شود و در میان کولی های اروپا نیز رواج دارد. بررسی مینیاتورها و نگارگری های ایرانی نیز نشان می دهند که سازی مشابه سنتور در سده های پیشین نواخته می شده که از عصر قاجار با ظاهر و مشخصات کنونی در اختیار نوازندگان قرار گرفته است. قاجاریه را در تاریخ موسیقی ایران عصر «تار» دانسته اند. بر این مبنا، سنتور در اواخر سلسله قجرها به نسبت سازی از یاد رفته بود و جای خود را به تار، کمانچه و تنبک داده بود. بنابراین ساخت، آموزش و نواختن این ساز برای مدتی به حاشیه رفت تا دوباره احیا شود.

 

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

 

 

تصویری از شاهنامه داوری، نقاش: آقا لطفعلی صورتگر، 1270 قمری

 

 

ساختمان سنتور

سنتور در قدیم به داشتن دوازده خرک معروف بود که متشکل بود از دوازده وتر سیم زیر، و دوازده وتر سیم بم. بعدها شمار وترها تغییر کرد و امروز این ساز را با ده و یازده خرک نیز می سازند. اما نوع متداول سنتور امروزی تعداد 9 خرک دارد. سنتور «سُل کوک» گونه پرکاربرد این ساز است و نت های ردیف نوازی نیز بر مبنای آن نگارش شده اند. اما سنتور «لا کوک» نیز نواخته می شود و تفاوت عمده آن در اندازه آن است. بدنه این ساز جعبه ای ذوزنقه ای شکل است که صفحه های زیرین و رویی بر آن چسبانده می شوند. پل هایی نیز در داخل بدنه ساز میان دو صفحه زیر و رو تعبیه می شوند تا دو صفحه را به یکدیگر متصل کرده و استحکام ساختمان آن را تضمین کنند. ارتفاع هر پل 5 سانتیمتر و ضخامت آن 1 سانتیمتر گزارش شده است. بلندترین ضلع ذوزنقه به نوازنده نزدیک است و طول آن از حدود 70 تا 100 سانتی متر قابل تغییر است. کوتاه ترین ضلع ساز به دور از نوازنده قرار می گیرد و طول آن از 30 تا 40 سانتیمتر متغیر است. ارتفاع سطوح جانبی ساز که به لحاظ طولی برابرند و حدود 35 تا 40 سانتیمتر هستند، 8 تا 10 سانتیمتر و ارتفاع جعبه 8 تا 10 سانتیمتر تخمین زده شده است.

 

اجزای سنتور

اجزای سنتور که سازنده ساختمان آن هستند به طور کلی عبارتند از كلاف، صفحه رو، صفحه زیر، گوشی ها، گل صفحه رو، سيم گير، شيطانك، دو قطعه چوب به منظور نصب در طرف راست و چپ صفحه ها، مفتول سيمی روی شیطانك، خرک، مفتول سيمی روی خرك، سيم های زرد، سيم های سفيد، سيم های زرد پشت خرك، سيم های سفيد پشت خرك

 

 

 

کلاف سنتور

 

 

ساخت سنتور

مهم ترین بخش در ساخت این ساز انتخاب چوب آن است و لازمه آن شناخت کافی سازنده سنتور از چوب ها یا به اصطلاح چوب شناسی است. چوب سنتور می تواند از جنس های گردو، فوفل و آزاد باشد. چوب گردو کاربرد بیشتری در ساخت این ساز دارد چرا که چوب های آزاد و فوفل کمیاب ترند. جنس چوب بکار رفته بر صدادهی ساز تاثیر عمیقی می گذارد. گفته می شود چوب گردو صدایی گرم و چوب آزاد صدایی شیشه ای تولید می کند. چوب های باغی را بهترین نوع از چوب گردو دانسته اند که صدا در آن بازدهی مرغوب تری دارد. این چوب ها در مناطق سردسیر کیفیت بهتری دارند و در سنندج، زنجان، تویسرکان و طالقان یافت می شوند. گفته می شود که بهتر است سازنده از چوب های کهنسال با رنگ تیره استفاده نکند. پس از تهیه چوب مناسب، الوار چوب به صورت ورقه های چوبی برش داده شده، سپس ورقه های چوبی را به منظور زدودن شیره آنها در آب می جوشانند. بدین ترتیب با از بین بردن صمغ چوب ها، ورقه های چوبی در محلی مناسب دوره خشک شدن را که ممکن است چند سالی به طول بینجامد، طی می کنند. پس از آن، چوب آماده استفاده برای ساخت ساز خواهد بود.

 

مراحل ساخت سنتور

 

ساخت سنتور سه مرحله مجزا دارد که عبارتند از اول، انتخاب چوب، دوم، پل گذاری ساز، و سوم، تراش صفحه های رو و زیر. در مرحله آغازین ساخت، سازنده اسکلت یا کلاف ساز را شکل می دهد. انتخاب گزینه مناسب برای صفحه زیرین ساز مرحله بعدی است. ضخامت صفحه زیرین در حدود 7.5 میلی متر است و کلاف بر روی آن چسبانده می شود. از ویژگی های یک سنتور حرفه ای داشتن انحنایی جزیی در صفحه زیرین است. در قدم بعدی جای سیم گیرها و گوشی ها بر روی کلاف تعبیه می شود. سپس، در مرحله پل گذاری، پل ها که به صورت استوانه هایی 9 میلیمتری و از چوب گردو هستند به دقت در محل مناسب خود جاگذاری می شوند. پل ها نقشی اساسی در طول عمر ساز ایفا می کنند. در مرحله تراش صفحه ها، گل های هشتپر صفحه رو که نقش مهمی در صدادهی ساز دارند در محل دقیق و مناسب خود برش داده می شوند. گل ها افزون بر ایجاد زيبايي، نقش انتقال دهنده صدا به درون بدنه ساز و خلق رزونانس را ایفا می کنند. یکی از معیارهای یک سنتور حرفه ای مسطح و بدون اعوجاج بودن صفحه رویی آن است. سپس صفحه رویی بر کلاف یا اسکلت نصب می شود. در مرحله بعد صفحه ها تراش خورده و شیطانک نصب می شود. در این مقطع، ساز به طور کامل سمباده خورده و برای مرحله رنگ آمیزی آماده می شود. در وهله اول آستر رنگ زده می شود. سپس بر آستری که کاملا خشک شده لاک الکل زده می شود. لاک الکل افزون بر جلادهی به ساز، آن را در برابر نم و رطوبت نیز محافظت می کند.

 

سیم سنتور

 

سیم سنتور بر دو قسم است. یکی سیم های سفید که صدای زیر دارند و دسته دیگر سیم های زرد که صدادهی آنها بم است. جایگاه سیم های سفید روی خرک های ردیف چپ است و سیم های سفید بر خرک های ردیف راست ساز قرار می گیرند. سیم های سنتور از دو منتهی الیه راست و چپ به گوشی ها و سیم گیرها متصل می شوند.

 

کوک سنتور

 

کوک سنتور از دشوارترین بخش های سنتور نوازی است. به دلیل ضربه ها و کوبش های مستمر مضراب و تاثیرپذیری سیم ها و بدنه چوبی ساز از دمای محیط، کوک این ساز همواره در حال دگرگونی و خارج شدن است. برای ارائه یک کوک مناسب تمامی 72 سیم می بایست همخوان شوند تا کوک درست اجرا شود.

 

 

 

مضراب های سنتور

 

 

مضراب سنتور

 

سنتور را با دو عدد چوب نازک که مضراب نام دارند می نوازند. طول مضراب در حدود 20 تا 22 سانتی متر است. جنس مضراب غالبا از چوب توت یا شمشاد است اما چوب گردو نیز در ساخت مضراب مورد استفاده قرار می گیرد. در قدیم به سر مضراب ماده ای نمی چسباندند اما امروزه به مضراب ها تکه ای نمد چسبانده می شود تا زنگ صدای ساز را کاهش دهند و موجب نرمش آوای آن شوند. مضراب خود از سه بخش تشکیل شده است. اول، حلقه مضراب که محل قرارگیری انگشتان نوازنده در مضراب است. به این صورت که انگشت اشاره در درون حلقه قرار می گیرد و انگشت شست در نیم دایره پشت حلقه مضراب و انگشتان دیگر در زیر حلقه مضراب جمع می شوند. دوم، ساق مضراب که بدنه مضراب است و حلقه و سر مضراب را به یکدیگر متصل می کند. و سوم، سر مضراب که محل فرود آمدن مضراب بر سیم است. مناسب ترین محل برای ضربه زدن بر سیم، در فاصله چهار سانتی متری با خرك ها توصیه شده است. نوازنده با هر یک از مضراب ها که در دست چپ و راست گرفته می شوند، نتی متفاوت می نوازد. بنابراین نواختن این ساز مستلزم سرعت دست و ذهن متمرکز نوازنده است. از ویژگی های یگانه سنتور توانایی این ساز در خلق همنوازی و تکنوازی است.

 

خرك سنتور

 

خرک ابزاری چوبی است که کار حمل سیم ها برای قرار دادن آنها روی صفحه سنتور را به عهده دارد. ابعاد و اندازه های خرک برای سیم های سفید و زرد اندکی متفاوت است. در سیم های سفید ابعاد زیر برای خرک ها در نظر گرفته شده است. ارتفاع خرك ها: 22 ميلی متر، طول شيار روی خرك: 17 ميلی متر، طول مفتول فلزی روی خرک 16 ميلی متر. در سیم های زرد نیز همین ابعاد رعایت شده با این تفاوت که ارتفاع خرك ها در سیم های زرد 20 ميلی متر است. شیار روی خرک ها محل قرارگیری مفتولی فلزی است. در نهایت چهار رشته سیم هم صدا با فاصله هایی مشخص بر روی خرک قرار می گیرند. 

 

 

 

صفحه روی سنتور

 

 

گوشی های سنتور

 

گوشی‌ها مفتول‌هایی فلزی هستند که در طرف راست کلاف جای دارند. سیم ها در انتهای طرف راست کلاف به گوشی ها که در چهار ردیف کنار هم قرار گرفته‌اند منتهی می شوند. کوک کردن سنتور از طریق چرخاندن گوشی‌های آن به وسیله آچار کوک انجام می شود.

 

سيم گير سنتور

 

در طرف چپ كلاف و کاملا هم تراز با گوشی های ساز که در سمت راست جای دارند، سیم گیرها قرار می گیرند. سیم گیرها محل قرارگیری منظم سیم ها هستند.

 

خصوصیات سنتور خوب

 

افزون بر دارا بودن تمامی مولفه های ذکر شده، برای ساخت سازی حرفه ای لازم است که موارد زیر رعایت شوند: استفاده از جنس چوب مناسب و مرغوب، اندازه ها و فواصل دقیق در هر یک از ضلع های کلاف، پل گذاری دقیق و متناسب، صاف و صیقلی بودن صفحه رو و وجود انحنایی ظریف به فضای بیرونی در صفحه زیرین ساز. همچنین رعایت زیبایی در چینش اجزا، صرف سلیقه در اتصال ها، و نیز کیفیت حجم و جنس صدادهی از خصوصیات یک ساز خوب به شمار می آید. 

 

پکیج آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

 

 

شرح استاد فرامرز پایور بر اجزای سنتور