ماهیت دستگاه در موسیقی ایرانی چیست؟

ماهیت دستگاه چیست؟

چگونه بفهمیم یک قطعه در چه دستگاهی است؟

آیا شناخت دستگاهها یک مبحث تخصصی است؟

تعریف گوشه در دستگاههای موسیقی چیست؟

آیا دستگاه فقط متعلق به موسیقی ایرانی است؟

شناخت دستگاهها و توانایی تشخیص آنها، همواره یکی از موضوعاتی است است که ذهن هنرجویان موسیقی را با خود درگیر می کند. سوالهایی که در بالا آمده، تنها تعداد کمی از پرسش های هنرجویان در مورد چیستی و ماهیت دستگاه می باشد. از لحاظ لغوی خیلی بر این باورند که دستگاه از دو بخش دست + گاه تشکیل شده که اشاره به جایگیری دست بر پرده های تار و سه تار دارد. البته نظرات در این خصوص متفاوتند. برخی از موسیقیدانان گاه در دستگاه را به لغت گات در متون اوستایی نسبت می دهند. هر چه هست ما با ماهیت دستگاه کار داریم. از نظر معنا دستگاه به نغمات و آواهایی گفته می شود که از حیث فواصل موسیقیایی، گام و کوک پذیری دارای ویژگی های مشترکی باشند. مثلا وقتی می گوییم فلان قطعه در دستگاه ماهور اجرا شده، یعنی تمام عناصر سازنده آن قطعه از سلسله قواعدی تبعیت می کنند که در تعریف دستگاه ماهور آمده است. خود دستگاه از قطعات کوچکتری به نام گوشه ها ساخته شده اند. گوشه ها نغماتی هستند با حال و هوای مشترک ملودیکی که مجموعه ای از آنها یک دستگاه را به وجود می آورد. گوشه ها از لحاظ ماهوی بر پنج قسم هستند: پیش درآمد، درآمد، آواز، تصنیف و رِنگ. در اکثر شواهد و اسناد هفت دستگاه برای موسیقی ایرانی تعریف شده است که عبارتند از: ماهور، شور، سه گاه، چهارگاه، راست پنجگاه، همایون و نوا که هر کدام حال و هوای مخصوص به خود را داند. البته برخی از صاحب نظران همچون علینقی وزیری، دستگاه راست پنجگاه و نوا را در صف دستگاهها بر نمی شمارند و اعتقاد دارند راست پنجگاه همان ماهور، و نوا همان شور می باشد. لازم به ذکر است شناخت دستگاهها و توانایی تفکیک آنها یک امر کاملا تجربی است و هیچ تحصیلات تخصصی و آکادمیکی نیاز ندارد. این توانایی صرفا با تکرار در گوش کردن قطعاتی که در دستگاهها اجرا شده اند به دست می آید. همکار ما در وبسایت نت به نت، در مورد ماهیت دستگاه در موسیقی ایرانی، مطالبی را به زبان ساده بازگو می کند که شنیدن آن به همه علاقه مندان به موسیقی اصیل ایرانی توصیه می گردد.