تعریف تصنیف و مشخصات آن در موسیقی سنتی

بدون شک تا به حال شما تصنیف های گوناگون و معروف زیادی را شنیده اید. آیا تا به حال فکر کرده اید که تعریف تصنیف چیست؟ این واژه از کجا می آید؟ در این مقاله قصد داریم همه ی آن چه که لازم است در رابطه با تصنیف بدانید برای شما شرح دهیم. سعی بر این است که ساده ترین تعریف را در خصوص این اصطلاح موسیقایی ارائه نماییم. از ماهیت تصنیف گرفته تا تاریخچه و جایگاه آن در موسیقی ایرانی، معرفی تصنیف سازان بزرگ و هر آنچه که به این فرم موسیقی همه پسند مربوط می شود. با ما همراه باشید.

آموزش تئوری موسیقی در وب سایت نت به نت

تصنیف، فرمی عامه پسند در موسیقی

 تصنیف یک قطعه موسیقی (فرم) می باشد با کلامی آهنگین و دارای وزن عروضی که اجرای آن با ضرب آهنگی مشخص شده یا متریک همراه است. بنابراین تصنیف یعنی ترکیب یک شعر با یک آهنگ تنظیم شده که این دو با هم محصولی موسیقیایی را تشکیل دهند و از سه شاخصه شعر، ملودی و ضرب آهنگ به صورت همزمان برخوردار باشد. ضرب آهنگ سبب می شود این قطعه موسیقی موزون و ریتمیک باشد. تصنیف به صورت کلی همه پسند است، یعنی بیشتر کسانی که این نوع موسیقی را گوش می دهند از شنیدن آن لذت می برند. دلیل آن که  تصنیف در میان همگان محبوب است این است که این نوع موسیقی از زمان های بسیار دور وجود داشته است و سینه به سینه میان مردمان گردیده است. تصنیف های معروف و محبوب بیشماری وجود دارد که در ادامه برخی از آن ها را برای شما بازگو خواهیم کرد.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

تفاوت تصنیف و ترانه

در حوزه ادبیات و موسیقی، تعاریف بسیار متعددی از ترانه و تصنیف توسط کارشناسان صورت گرفته و در بسیاری از این تعاریف، این دو دارای نقاط اشتراک زیادی با یکدیگر می باشند. اما در کل می توان گفت، ترانه مفهومی عامه تر از تصنیف دارد و به هر نوع موسیقی مردم پسند در هر سبکی از موسیقی می توان لقب ترانه داد در حالی که محوریت تصنیف بر کلام یا شعر آن و وزن موسیقی استوار شده است. ترانه سرا معمولا برای یک قطعه ی از پیش ساخته شده موسیقی شعر می سراید، در حالی که تصنیف ساز موسیقی را برای یک شعر مهیا می کند. البته در تصنیف سازی، موسیقی مقدم بر ادبیات است چرا که ماهیت یک تصنیف برخاسته از صوت می باشد نه شعر.

تاریخچه تصنیف

حال که تعریف تصنیف را برای شما شرح دادیم بهتر است نگاهی به تاریخچه‌ی این نوع موسیقی داشته باشیم. از زمان‌های بسیار دور در کشور عزیزمان ایران مرسوم بود که شخصی یک شعر را با یک کلام آهنگین بخواند. شاعرهای بسیار زیادی در تاریخ موسیقی وجود دارند که خودشان شعری می سرودند و برای آن شعر یک آهنگ می ساختند. واژه خنیاگر واژه ای قدیمی در توصیف ایشان است. خنیاگر به هنرمندانی همه کاره گفته میشد که قادر به سرائیدن کلام موزون یا شعر بودند. آنها با ورود به حیطه موسیقی، به اشعار خود قالبی آهنگین میدادند. ریشه تصنیف امروزی هم برخاسته از همین خنیاگران است که در ادبیات گذشته به آنان گوسان نیز می گفتند. گوسان کسی بود که شعر و افسانه های قوم خود را با کلامی آهنگین اجرا می کرد. سنت خنیاگری از زمان هخامنشیان و ساسانیان مرسوم بوده است. در آن زمان هر کس که شعری می سرود برای آن یک موسیقی نیز می ساخت. یعنی شعر خود را با آهنگ هماهنگ می کرد و آن را اجرا می نمود. به این صورت تصنیف به وجود آمد. البته عکس این ماجرا نیز وجود داشته است. یعنی کسانی که به موسیقی علاقه مند بودند نیز شعر می سرودند. همچنین بنا به تعاریف مختلف چنین به نظر میرسد که تصنیف از دیرباز از نظر محتوا و کاربرد اجرایی بر دو نوع رسمی و غیررسمی (عامه پسند) تقسیم می شده. نوع غیر رسمی آن برای ایجاد سرگمی در مجالس بزم و پایکوبی به کار میرفته و همزمان با آن نمایش هایی مثل رقص و شعبده بازی و... انجام می گرفت. از دیگر تصانیف غیر رسمی می توان به موسیقی روحوضی اشاره کرد. ویژگی تصنیف غیر رسمی عدم پیروی از وزن عروضی در شعر و کلام می باشد. به طوری که وقتی اجرا به خاطر وقفه ها و ایرادات در شعر اصطلاحا دچار سکته می شد، این عیب را خواننده با تحریر و آواز جبران می کرده. در حالی که در تصنیف رسمی، قاعده‌ی وزن عروضی جز ارکان اصلی این فرم موسیقی می باشد.

آموزش تار با تدریس استاد علی اقبال

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

دگردیسی تصنیف با عارف و شیدا

تا اواخر دوره قاجار، دید تخصصی خاصی در مورد تصنیف وجود نداشت. تصنیف های ابتدایی اصولا داری وزنی ساده بودند و سمت و سویی در محتوا نداشتند. تا اینکه عارف قزوینی و علی اکبر شیدا با چارچوب بخشی به این فرم موسیقی، در رواج تصنیف به شکل امروزی نقش بسیار پر رنگی را ایفا نمودند. شیدا با ذوق شاعرانه ای که در نگاه به موسیقی و شعر داشت، تصنیف را از جایگاه عامی به وادی هنر کشاند و عارف قزوینی نیز با قریحه خود و تسلطی که در ادبیات داشت، فرم و محتوای تصنیف را لعاب کاری کرده و جلوه جدیدی به آن بخشید. تصنیف های شیدا بیشتر مضامین عاشقانه را در بر میگرفت و تصانیف عارف قزوینی بیشتر مفاهیم اجتماعی و سیاسی دوران را منعکس می نمود. تصنیف معروف امشب شب مهتابه از آثار شیدا و تصنیف از خون جوانان وطن لاله دمیده از تصانیف معروف عارف قزوینی می باشد. در این میان نقش ملک الشعرای بهار نیز در پیوند ادبیات و موسیقی و ورود تصنیف به ادبیات غنی غیر قابل انکار است. توانایی او در شاعری توانست باعث ایجاد موازنه ای بین صنعت شعر و تصنیف سازی گردد. بعد ها با پیروزی انقلاب اسلامی، تصنیف شکل تازه ای به خود گرفت. کسانی که اهل موسیقی بودند تلاش کردند موسیقی های مناسب و موزونی را روی اشعار شعرای بزرگی همچون سعدی، حافظ، مولانا و... اجرا کنند. در سال های اخیر نیز اشعار شاعرانی مانند علی معلم دامغانی، هوشنگ ابتهاج، جواد آذر و ... به صورت تصنیف اجرا شده است. از تصنیف سازان بزرگ دوران معاصر می‌توان به نام‌های برجسته ای همچون محمد رضا لطفی، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان، محمدرضا شجریان و... اشاره نمود. آمده ام که سر نهم، تو ای پری کجایی، به رهی دیدم برگ خزان، مرغ سحر و تعداد بیشماری تصنیف دیگر که امروزه در دسترس علاقه مندان به موسیقی قرار دارد، نشان دهنده محبوبیت این فرم از موسیقی در این آب و خاک می باشد.

نویسنده: محمد حنطه ای

تهیه شده در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت

  اگر به ساز تنبک علاقه دارین پیشنهاد میکنیم حتما از قسمت آموزش تنبک سایت نت به نت دیدن کنید.