آشنایی با مفهوم دستگاه در موسیقی ایرانی

 

قبل از بررسی موسیقی دستگاهی ابتدا باید بدانیم ماهیت موسیقی چیست. گوش انسان به عنوان یکی از عضوهای پیچیده و حساس خلقت، بار بزرگی را بر دوش دارد. هر صدا و آوایی که از بدو تولد تا حال شنیده ایم، توسط عضوی پیشرفته به نام گوش، به پایانه های عصبی رسیده و پس از آن وارد مغز شده. اگر گوش نبود چه می شد؟ همانطور که میدانید ۸۰ درصد از ارتباط ما محیط توسط چشم صورت می گیرد. اما برای ارتباط با انسانهای دیگر، این گوش است که ۸۰ درصد این ارتباط را بر عهده دارد. اگر گوش نبود، ما انسانها که زنده به ارتباط و انتقال احساسات هستیم، بسیار تنها می شدیم. تصور کنید نتوانید صدای عزیزان خود را بشنوید. نتوانید درد دل کنید و یا یک موسیقی آرامبخش در بحرانهای روحی گوش کنید. در اینجا بحث ما در مورد موسیقی است. موسیقی به دلیل داشتن فرکانس های بسیار گوش نواز، در دسته بهترین اصوات شنیداری انسان ها قرار دارد. موسیقی در رشدی که در طی هزاران سال داشته است، تابع قوانینی شده که به صورت طبیعی در ذهن و مغز انسان حک گردیده است. در واقع می توان گفت در طی تغییرات و گسترشی که موسیقی در طول سالیان دراز داشته است، گوش انسان به طور ناخوداگاه و طبیعی قوانین و دسته بندی هایی را صرفا بر مبنای شنیداری ایجاد کرده است که دستگاه در موسیقی ایرانی نیز برگرفته از همین موضوع است. تنوع موسیقی در کشور ایران، به دلیل داشتن فرهنگ و زبان های مختلف بسیار زیاد است.

 

پادکست ماهيت دستگاه در موسيقی ايرانی چيست؟

 

موسیقی دستگاهی ایران

 

 یکی از بارزترین و اصیل ترین موسیقی ها در ایران، موسیقی ردیف شده دستگاهی یا ردیف موسیقی ایرانی است که به عنوان موسیقی رسمی ایران شناخته شده است. چرا اصطلاح دستگاه برای آن به کار می رود؟ پاسخ ساده است. وظیفه یک دستگاه یا ماشین، تبدیل دیتا یا مواد خام به محصولی از پیش تعیین شده می باشد. یعنی از یک طرف مواد مورد نیاز (که در اینجا اصوات را مراد است) به دستگاه وارد می گردد، و دستگاه طی فرایندهایی آن را به محصول تبدیل میکند. پس آوا یا اصوات وقتی از دستگاه موسیقی عبور کند، محصولش می شود قطعه ای در ماهور یا شور یا... موسیقی ردیف شده دستگاهی به نوعی شناسنامه موسیقی ایران است، درست مثل زبان فارسی. زبان فارسی که زبان رسمی ایران است و در مناطق مختلف ایران برای همه قابل فهم است و در همه جای کشور به زبان فارسی صحبت می کنند. در کنار زبان فارسی که به عنوان زبان رسمی کشور شناخته شده است، ما یک موسیقی رسمی و شناخته شده داریم به نام موسیقی دستگاهی ایران و یا موسیقی رسمی ایران.

 

 

تعریف تصنیف و مشخصات آن در موسیقی

 

موسیقی دستگاهی ایران و نحوه شکل گیری آن

 

در ابتدا موسیقی در ایران به موسیقی های مقامی اطلاق می شد و دستگاههای موسیقی به شکل امروزی خود وجود نداشتند. در قرن سیزدهم کم کم موسیقی ایرانی از موسیقی عثمانی جدا شد، و با توجه به ارتباط و شناخت موسیقی غربی، تغییرات بنیادی در موسیقی و تئوری آن در ایران نیز آغاز گردید. در راستای این تحولات، به جز تعدادی از مقام ها و آوازهای شناخته شده، تمامی مفاهیم و اصطلاحات دیگر موسیقی، فارسی سازی شد و با گذشت زمان، تقسیم بندی های جدیدی به عنوان دستگاههای موسیقی ایرانی به وجود آمد. عبارت هایی همچون دستگاه، گوشه، درآمد، فرود، گشایش و ... همگی وارد موسیقی ایران شدند و زمینه های موسیقی دستگاهی ایران فراهم شد و موسیقی به شکل ایرانی و به زبان فارسی به صورت رسمی شکل گرفت. یکی از بزرگترین محققان جهان که روی موسیقی ایرانی سالیان درازی کار کرده است، در مورد موسیقی دستگاهی ایران می گوید: در ایران مشخص نیست دقیقا چه اتفاقاتی افتاده است و چه تحولاتی رخ داده که موسیقی دستگاهی ایران شکل گرفته است و این نوع موسیقی تنها در ایران به وجود آمده است. در ادامه نیز تاکید می کند که موسیقی دستگاهی یکی از مهم ترین و عظیم ترین و زیباترین پدیده موسیقی منطقه است که تکامل پیدا کرده و از ایران به سایر نقاط جهان منتقل شده است. در موسیقی دستگاهی ایران، ما با یک سیستم فشرده و تنظیم شده به نام ردیف مواجه هستیم که دارای یک خط روند و یک سیر مشخص است که هفت دستگاه و پنج آواز را تشکیل می دهد. شروع خط سیر معمولا در میان موسیقی دانان به درآمد مشهور است که مختص به ابتدا و مقدمه قطعه است.

 

آموزش تئوری موسیقی در وب سایت نت به نت

 

ردیف در موسیقی سنتی ایرانی به چه معناست؟

 

ردیف به توالی منتظم قطعات و آهنگ ها و طرز چینش آنها گفته می شود. به زبان ساده می توان گفت که ردیف به مجموعه قطعاتی اشاره می کند که دارای مشخصات و ویژگی های منحصر به فرد و یا مشترک هستند. به هر کدام از این قطعات گوشه می گویند. پس ردیف به مجموعه ای از ملودی های معنا داری اطلاق می گردد که آن ملودیها (که با نام گوشه های موسیقی شناخته می شوند) خود بخشی از یک دستگاه یا آواز موسیقی می باشند. برخی از ردیف های مشهور در موسیقی ایرانی عبارتند از: ردیف ابوالحسن صبا، ردیف عبدالله خان دوامی، ردیف سعید هرمزی، ردیف موسی خان معروفی و ردیف میرزا عبدالله.

 

گوشه های موسیقی ایرانی

 

هر دستگاهی که در موسیقی ایرانی به وجود آمده است دارای گوشه هایی است که توسط نوازندگان و اساتید موسیقی ایرانی اجرا شده اند. در واقع می توان گفت که گوشه، بنیادی ترین ویژگی هویتی موسیقی سنتی ایرانی است. گوشه ها از منظر طول اجرا به سه دسته تقسیم بندی می شوند. گوشه های سرگردان: این گوشه ها به این دلیل سرگردان نام گذاری شده اند که در هر دستگاهی می توان آن ها را نواخت. گوشه های بزرگ: به آن دسته از گوشه هایی گفته می شود که در طول یک قطعه بیش از یک بار اجرا می شوند و نوازنده پس از نواختن هر بخشی از قطعه، مجددا آن را می نوازد. از نمونه گوشه های بزرگ می توان به گوشه بیات کرد، گوشه مخالف و شوشتری اشاره کرد. و در نهایت آخرین دسته بندی در گوشه ها، به گوشه های کوچک معروف هستند که در هر دستگاه و آوازی وجود دارند.

 

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

 

 

انواع دستگاه های موسیقی ایران

 

موسیقی دستگاهی ایران شامل هفت دستگاه می باشد. این هفت دستگاه عبارتند از  دستگاه شور، دستگاه همایون، دستگاه سه گاه، دستگاه چهارگاه، دستگاه راست پنجگاه، دستگاه نوا و دستگاه ماهور. در وبسایت نت به نت ، برای شناخت هر دستگاه مقاله ای جداگانه را تدارک دیده ایم. در اینجا فقط مختصر اشاره ای تیتر وار به آنها می کنیم.

 

مقالات تخصصی آشنایی بادستگاه های موسیقی ایرانی

 

دستگاه شور

 

دستگاه شور را به دلیل گستردگی در ملحقات و متعلقات، مادر دستگاههای موسیقی می دانند. پنج آواز اصلی موسیقی ایرانی (ابوعطا، دشتی، افشاری، بیات ترک و بیات کرد) مربوط به دستگاه شور می باشد. برخی از گوشه های دستگاه شور عبارتند از: کرشمه، شهناز، نغمه، خارا، گلریز، صفا، حزین و فرود، قجر و...

 

دستگاه سه گاه

 

این دستگاه قدیمی ترین دستگاه موسیقی ایرانی است و بسیار حزن انگیز و غمناک می باشد. در اجرای آن انعطاف پذیری زیادی وجود دارد و از روند ثابتی برخوردار نمی باشد. این انعطاف پذیری به آن جلوه ویژه ای بخشیده است. گوشه های مهم دستگاه سه گاه به ترتیب درجه بندی درآمد، زابل، مویه و مخالف می باشد.

 

دستگاه چهارگاه

 

جالب است بدانید که برخی معتقدند که هر دستگاهی در ساعت مشخصی از شبانه روز به دل می نشیند و می تواند به شنونده حس خوبی منتقل کند. دستگاه چهارگاه به دلیل فراز و فرودهای دلنشینش، در اوایل صبح می تواند انرژی شنونده را دو چندان کند. از بهترین آلبوم های محمدرضا شجریان می توان به آلبوم "دستان" اشاره کرد که در همین دستگاه اجرا شده است. از گوشه های دستگاه چهار گاه می توان به درآمد، زابل، زنگوله، نغمه، مخالف، مویه و ... اشاره کرد.

 

دستگاه همایون

 

اندوه و غمی که در دستگاه همایون نهفته است، می تواند هر شنونده ای را تحت تاثیر قرار بدهد. از معروف ترین قطعاتی که در دستگاه همایون اجرا شده است می توان به قطعه "شد خزان گلشن آشنایی" اشاره کرد. آواز اصفهان، از آوازهای برجسته موسیقی ایرانی از متعلقات این دستگاه می باشد. بسیاری از لالایی های معروف ایرانی در سایر زبان ها برگرفته از دستگاه همایون است و جالب است بدانید یکی از انواع دستگاه های موسیقی ایرانی که در زورخانه اجرا می شود، دستگاه همایون است. گوشه های دستگاه همایون عبارتند از: جامه دران، چکاوک، بیداد، بیات، ضجه، موره، لیلی و مجنون و ...

 

دستگاه نوا

 

یکی دیگر از دسته بندی های موسیقی دستگاهی ایران، دستگاه نوا است. این دستگاه در ابتدا زیر مجموعه دستگاه شور بوده است و به مرور زمان به عنوان یک دستگاه مستقل شناخته می شود. به همین دلیل است که گاهی تشخیص و تمیز دادن دستگاه نوا از دستگاه شور سخت  است و نیاز به اطلاعات و تسلط بیشتری بر موسیقی ایرانی دارد. گوشه های دستگاه نوا شامل: بیات راجه، عشاق، عراق، نهفت، مجلسی، خجسته، درآمد و ... هستند.

 

 

دستگاه ماهور

 

دستگاه ماهور که یکی دیگر از دسته بندی های موسیقی دستگاهی ایران است در زمره موسیقی های شاد قرار دارد و معمولا کسانی که علاقه مند به قطعات شاد و انرژی بخش هستند به سراغ دستگاه ماهور می روند. به دلیل کثرت گوشه ها، دستگاه ماهور جولانگاه جذابی برای انواع پرده گردانی ها محسوب می گردد. بخش های مختلف این دستگاه به استان ها و مناطق مختلف در ایران من جمله: سیستان بلوچستان، خراسان، آذربایجان و لرستان بر می گردد. از قطعات معروفی که در دستگاه ماهور نواخته شده است، می توان به قطعه "مرغ سحر" اشاره کرد. از گوشه های دستگاه ماهور می توان به درآمد، گشایش، مجلس افروز، حصار ماهور، نیشابوری، راک کشمیر و ... اشاره کرد.

 

دستگاه راست پنجگاه

 

هفتمین و آخرین دستگاه در موسیقی دستگاهی ایران، دستگاه راست پنجگاه است. به این دستگاه در مقابل سایر دستگاه ها توجه کمتری شده است و می توان گفت که وجه اشتراکاتی با دستگاه ماهور دارد با این تفاوت که گردش ملودی هایشان با هم متفاوت است. از گوشه های دستگاه راست پنجگاه می توان به : پروانه، نغمه، روح افزا، سپهر، نیریز، قرچه، فرنگ و عراق و راوندی اشاره کرد. آلبوم چشمه نوش استاد محمد رضا شجریان، از نمونه های قدرتمند این دستگاه می باشد.

 

نویسنده: محمد حنطه ای