آشنایی با دستگاه سه گاه

دستگاه سه‌گاه یکی از دستگاه‌های هفتگانه موسیقی ایرانی است که احتمال می­رود نام آن از یکی از مقام­های موسیقی ایرانی که همین عنوان را داراست برگرفته شده باشد. در جهت شناخت دستگاه سه­ گاه باید در نظر داشت که تا پیش از تحول مقام در موسیقی ایرانی دستگاه سه ­گاه را یک انشعاب یا زیر شعبه می­دانستند و نه یک دستگاه مستقل. فرصت شیرازی در کتاب «بحورالالحان» از سه­ گاه در حکم یکی از شعبات مقام حجاز یاد کرده است. گفته می­شود که پسوند گاه در عنوان سه‌گاه که در دستگاه نیز کاربرد دارد، ممکن است به جای دست و انگشت ­گذاری بر روی ساز ارجاع داشته باشد. دستگاه سه ­گاه را به لحاظ تاثیر حسی و عاطفی حزن ­انگیز و مغموم دانسته­اند. در کتاب «نظری به موسیقی» روح لله خالقی آواز سه ­گاه را یادآور و یادگار مصیبت­ها و درد و آلام ایرانیان دانسته است. اما در مقابل شاهین فرهت در کتاب «جایگاه موسیقی ایران در جهان» بر این نظر است که مایه سه­ گاه نزد عامه همواره مورد پسند و توجه بوده و از این جهت «دنیایی­تر» از دستگاه­های دیگر به شمار می­ آید. در دسته­بندی­ای دیگر سه­گاه را در گروه دستگاهی شور گذارده اند که از دلایل آن دانگ­ها و فواصل مشترک میان دو دستگاه شور و سه­ گاه است.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

گوشه­ های دستگاه سه­ گاه

محوری­ترین و بااهمیت ­ترین گوشه ­ها در دستگاه سه­ گاه از این قرارند: 1. درآمد ـ 2. زنگ شتر ـ 3. زابل ـ 4. مویه ـ 5. حصار ـ 6. مخالف و 7. مغلوب. امر جالب توجه در گوشه­ های دستگاه سه ­گاه این است که هر یک از آنها در دستگاه چهارگاه بدیلی همنام دارد. اگرچه مد در این دو دستگاه تفاوتی فاحش دارد، مشابهت گوشه­ های همسان تنها به لحاظ جای درجه­های آنها است. برای مثال در هر دو دستگاه دیده می­شود که گوشه «زابل» بر درجه سوم دستگاه استوار است. دستگاه سه­ گاه را برادر دستگاه چهارگاه نیز نامیده ­اند. علت این لقب را همان دانسته­ اند که این دو دستگاه گوشه­ هایی را با نام مشابه با یکدیگر به اشتراک دارند. اما با وجود مشابهت گوشه­های دستگاه سه ­گاه و چهارگاه، دانگ این دو دستگاه و فواصل نت­های آنها کاملا با یکدیگر متفاوت هستند. از برایند ردیف­نویسی­های موسیقی ایرانی گوشه­های دستگاه سه­گاه بدون ترتیب اهمیت و بدون رعایت نوبت اجرای آنها عبارتند از: درآمد، زنگوله، پیش‌زنگوله، کرشمه، زابل، زنگ شتر، مویه، حصار، بسته‌نگار، جغتایی، نغمه و خزان، حاجی حسنی، قفقازی، مغلوب، مخالف، مثنوی مخالف، پهلوی، نفیر، حزین، حُدی، مسیحی، رهاب، تخت طاقدیس، شاه ختائی، رنگ دلگشا.

رنگ دلگشا را در پایان و مویه را زمان فرود به سه­ گاه اجرا می­کنند. گوشه مغلوب را در اوج آواز سه ­گاه و همچنین در چهارگاه نیز می­ خوانند. همانند دیگر دستگاه ­های موسیقی ایرانی سه ­گاه نیز با دستگاه­ های دیگر در گوشه­ های بسیاری بده بستان موسیقایی دارد. برای نمونه گوشه‌های «مغلوب» و «مخالف» در اوج دستگاه شور اجرا می­شوند و از نظر مد و حالت نزدیک به بیات اصفهان هستند. گوشه «زابل» نیز هم در دستگاه همایون و هم در راست‌پنجگاه اجرا می­شود و نقش پرده‌گردانی به دستگاه شور را ایفا می‌کند. در دستگاه نوا نیز گوشه «گَوِشت» به لحاظ مد به آواز افشاری و دستگاه سه­ گاه نزدیک آورده شده است. اما برخی گوشه ­های دستگاه سه­ گاه را بعضی پژوهشگران متعلق به آن دستگاه ندانسته و میان برخی موسیقی ­شناسان بر سر این مسئله اختلاف است. برای نمونه گوشه «زنگوله» را فرهاد فخرالدینی هم در دستگاه سه­ گاه، و هم در چهارگاه، راست‌پنجگاه، نوا و در ماهور نیز به جا آورده است. اما برخلاف او داریوش طلایی گوشه «زنگوله» را در دستگاه راست­ پنجگاه و نیز ذیل آواز بیات ترک دسته‌بندی کرده است.

آشنایی با دستگاه همایون

مخالف سه­ گاه

هر گاه در آواز سه­ گاه ملودی تغییر مقام دهد و مد آن عوض شود به آن مخالف می­گویند. گفته می­شود که مخالف سه ­گاه نام جدیدی است که ردیف ­نویسان بر مقام اصفهان قدیم گذارده­ اند. از جنبه ­ای دیگر برخی محققان تبار نام­گذاری مخالف سه­گاه را به تعزیه ­خوانی منسوب دانسته­ اند که مشتمل است بر موافق ­خوانی اولیا و مخالف ­خوانی اشقیا. آواز مخالف سه ­گاه نهیب ­زن و هجومی تعبیر شده است که در دانگ آخر خوانده می­شود. از سوی دیگر برخی پژوهشگران بر این باورند که مخالف سه­ گاه با دستگاه سه­ گاه تفاوتی در حالت دارد. از سویی شور و غلیان مایه بیات ترک را داراست و از وجهی دیگر دلنشینی بیات اصفهان را دارد   مخالف سه­ گاه نقش پرده‌گردانی را در دستگاه سه­ گاه بر عهده دارد. از منظر مد این گوشه از مد متعارف سه‌گاه فاصله می­گیرد و با آواز بیات اصفهان قرابت پیدا می­کند. در گوشه مخالف نت ایست بر درجه دوم واقع است و نت شاهد منطبق است بر درجه ششم. از ویژگی ­های گوشه مخالف سه­ گاه این است که گاهی به تنهایی و بی ­نیاز از اجرای کامل دستگاه سه‌گاه به اجرا درمی­ آید. بر این مبنا، برونو نتل معتقد است که گوشه مخالف سه­ گاه مستعد آن است تا مستقل تلقی شود و بدل به دستگاهی جدید شود.

دوره طلایی آموزش مبانی تئوری موسیقی

کوک دستگاه سه­ گاه

در راستای شناخت دستگاه سه­ گاه و ساختار آن باید دانست که در رساله «الادوار» نوشته صفی‌الدین ارموی آمده است که درجه بعد از «دوگاه»، «سه­ گاه» نام دارد. بر این مبنا، دستگاه سه ­گاه از منظر درجات موسیقایی با مقام راست نسبت دارد. فواصل سه ­گاه با آغاز از سومین درجه از مقام راست به دست می­آید. چنانچه احتمال می­رود نام سه‌گاه نیز ریشه در همین امر داشته باشد. در واقع، به بیان ارموی کوک دستگاه سه­ گاه منطبق است بر مقام راست و بر درجه سوم این مقام انطباق دارد. در سه ­گاه نت ایست و نت شاهد در مقام راست قدیم و روی درجه سوم آن است. بر این اساس در سازهای زهی مانند تار و سه تار که سیم اول کوک نت «دو» را دارد، نت ایست یا خاتمه و نت شاهد را «می کرن» تشکیل می­دهد. نت آغاز یا پایه نیز در دستگاه سه­ گاه همان نت ایست و نت شاهد این دستگاه است. رابطه در هم تنیده نت شاهد سه­ گاه و زیر نت پایه دستگاه در درجه سوم تا حدی است که برونو نتل درباره آن گفته است به جای نام گذاری یکی از آنان در مقام نت پایه، بهتر است یک «هسته پایه» از ترکیب هر دو آنها برای دستگاه سه‌گاه آفرید.

برای خرید سه تار و اطلاع از قیمت سه تار استاندارد اینجا را کلیک کنید.

سه­ گاه و آواز افشاری

از منظر مد دستگاه سه­گاه با آواز افشاری اشتراکات و مشابهت­هایی دارد. در برخی روایت ­های ردیف موسیقی، آواز افشاری را به دستگاه سه‌گاه متمایل می‌دانند. در حقیقت آواز افشاری و دستگاه سه ­گاه هر دو نمودگاه مقام راست در ردیف موسیقی ایرانی هستند. اما تفاوت افشاری و سه ­گاه در استقلال آنها در ردیف است. چنانکه افشاری را از متعلقات دستگاه شور دانسته­اند. سه ­گاه و افشاری اختلاف ­هایی ساختاری نیز دارند که از میان آنها می­توان به این نمونه اشاره کرد که نت ایست در سه­ گاه بر درجه سوم از مقام راست منطبق است و در افشاری با درجه دوم مطابقت دارد. به باور هرمز فرهت، پیرو تشابهات میان افشاری و سه­ گاه برخی موسیقی ­شناسان مانند روح الله خالقی و علینقی وزیری افشاری را به سه‌گاه نزدیکتر می‌دانند تا به شور.

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

ارتباط دستگاه سه ­گاه با موسیقی عربی و ترکی

نوای دستگاه سه­ گاه در موسیقی عربی و ترکی نیز طنین انداخته است. گفته می­شود که در موسیقی عربی مقام ­های موسیقی به طور کلی 9 جنس اصلی دارند و به 9 خانواده پایه ­ای دسته­ بندی می­شوند. نام یکی از آنها سکاه است که گفته می­شود معرب سه­گاه می­باشد. سکاه خود مقام­ هایی فرعی دارد که سکاه ترکی یا سکاه، سکاه بلدی و سکاه عربی یا هُزام از مشتقات آن است. سه­ گاه در موسیقی ترکی نیز یکی از «مقام­های ترکیبی» است. ذیل مقام سه‌گاه در حیطه موسیقی ترکی مقام­هایی فرعی نیز معرفی شده ­اند که سه ­گاه-مایه یکی از آنهاست. در موسیقی برایهر یک از نت­ ها نامی به کار برده می­شود که باز هم یکی از آنها سه­گاه نام گرفته است.

قطعاتی در دستگاه سه­ گاه

از میان قطعات و آهنگ­های دستگاه سه ­گاه مجموعه «رسوای دل» با صدای محمدرضا شجریان از شنیدنی­ترین آلبوم ­های این دستگاه است که با پیش درآمد آغاز شده و با چهارمضراب سه‌گاه ادامه می­یابد. ساخت و نوازندگی قطعات آن را داریوش پیرنیاکان بر عهده داشته است. تصنیف‌های به یاد ماندنی متعددی در این مجموعه به اجرا درآمده­ اند که از آن میان به تصنیف «من از روز ازل» از ساخته ­های مرتضی محجوبی با شعری از رهی معیری می­توان اشاره کرد که نخستین بار با صدای غلامحسین بنان اجرا شده است. «در  انتظار دل» نیز آلبوم دیگری است که در آن محمدرضا شجریان با سرپرستی فرامرز پایور گوشه‌های متعددی از دستگاه سه‌گاه را به اجرا درآورده است. اما به منظور آشنایی با دستگاه سه­ گاه و شیوه پرده­ گردانی در این دستگاه «شوق دوست» آلبومی است با صدای همایون شجریان و آهنگسازی محمد جواد ضرابیان که نمونه­ هایی از آهنگ­های دستگاه سه ­گاه را معرفی می­کند. از ساخته­ های محمدرضا لطفی در سه­ گاه نیز می­ توان از آلبوم‌های «جانِ جان»، «پرواز عشق» و نیز «گریه بید» در سه‌گاه و بیات اصفهان نام برد.قطعه «مرا عاشقی شیدا» ساخته علی تجویدی و با صدای غلامحسین بنان از قدیمی­ترین نمونه­ های قطعاتی در دستگاه سه­ گاه به شمار می­رود. از تصنیف­ های ماندگار در دستگاه سه­ گاه نیز می­توان به قطعه «رسوای زمانه» با آهنگسازی همایون خرم و با صدای خوانندگان متعددی همچون الهه، مرضیه، افتخاری و علیرضا قربانی اشاره کرد که در گوشه مخالف سه­ گاه اجرا شده است. تصنیف دیگری با نام «باز آمد» از ساخته­ های جواد معروفی و با صدای الهه نیز در مخالف سه­ گاه ساخته شده است. در «آلبوم آسمان» نیز قطعاتی در دستگاه سه­ گاه گردآوری شده ­اند که قطعه «چنان مستم» با شعری از مولانا و صدای محمدرضا شجریان و با آهنگسازی داریوش پیرنیاکان در اجرای مخالف سه ­گاه از پرآوازه­ترین قطعه ­های به اجرا در آمده است. برای آشنایی با دستگاه سه ­گاه کتاب­هایی نیز منتشر شده­ اند که از آن نمونه می­توان به «دستگاه سه­ گاه: اقتباس از ردیف­های موسی معروفی» و «تصنیف ­های قدیمی ایران در دستگاه سه­ گاه» اشاره کرد.

مجموعه قطعاتی از دستگاه سه ­گاه

تهیه شده در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت

اگر به ساز تنبک علاقه دارین پیشنهاد میکنیم حتما از قسمت آموزش تنبک سایت نت به نت دیدن کنید.