پیش درآمدی بر شناخت دستگاه همایون در موسیقی ایران

موسیقی اصیل ایرانی برآمده از دل قرون ، در متن زندگی مردم اصیل ایران با نامهای موسیقی سنتی ایرانی و نیز موسیقی دستگاهی شناخته می شود. دستگاه همایون ،  یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی است که شامل مجموعه نغمه ها و آوازهایی است که سینه به سینه در فرهنگ ایرانی منتقل شده و امروز نوای آن دلنشین تر از همیشه به گوش می رسد. دستگاه همایون چنانچه از نام آن بر می آید ، به مفهوم فرخنده و مبارک است . حس زیبای دستگاه همایون ، احساسی با وقار و شاهانه است و به واسطه استفاده از یک گام خاص بالارونده و پایین رونده ، در میان دستگاه های موسیقی اصیل ایرانی بسیار منحصر به فرد می باشد.

آموزش رایگان سه تار در وبسایت نت به نت

معرفی دستگاه همایون در موسیقی اصیل ایرانی

دستگاه در موسیقی سنتی ایران به چه معناست ؟

دستگاه ترکیب دو واژه دست + گاه به مفهوم جایگاه قرارگرفتن انگشتان نوازنده بر ساز ، معنای مکان و زمان نغمه را در بردارد. به تعبیر دیگر دستگاه موسیقی مجموعه ای از چند نغمه یا گوشه است که در گام ، کوک و فاصله نت ها با هم در هماهنگی کامل باشند . احتمالا در تقسیم بندی که از اواسط دوران قاجار صورت گرفته است ، به روایت منابع بسیاری موسیقی اصیل ایرانی به هفت دستگاه تقسیم شده و علاوه بر آن از پنج آواز نیز نام برده شده است که هر یک در زیر مجموعه یکی از دستگاه های هفت گانه قرار می گیرند و مجموعا دوازده مایه را تشکیل می دهند . دستگاه شور ، دستگاه همایون ، دستگاه ماهور ، دستگاه سه گاه ، دستگاه چهار گاه ، دستگاه راست پنچ گاه ، دستگاه نوا نام این دستگاه های هفت گانه هستند. دستگاه ها در موسیقی اصیل ایرانی ارتباطی درونی با یکدیگر داشته و برخی نغمه ها ( گوشه ها ) را با هم به اشتراک دارند . " ردیف " نام گوشه های هر دستگاه است که بصورت مجموعه ای گرد آورده می شود. همه دستگاه معمولا با " درآمد " آغاز شده به " اوج " رسیده و سپس در پایان " فرود " می کنند. دستگاه در موسیقی اصیل ایرانی قالب خاصی از یک قطعه کامل است که از قواعد و قوانین خاصی پیروی می کند و با همراهی ساز و آواز به اجرا می رسد .

موسیقی در ایران

در این مقاله سعی بر آن است که دستگاه همایون و جزییات آن مورد بحث و تحلیل قرار گیرد اما بهتر است پیش از آشنایی با دستگاه همایون در اینجا تعریف کوچکی بر برخی اصطلاحات در توصیف ساختار شناسی دستگاه های موسیقی داشته باشیم :

• مقام مادر : جایگاه اصلی دستگاه موسیقی است که هویت آن دستگاه می باشد. برای مثال مقام همایون ، مقام اصلی دستگاه همایون است . همه دستگاه ها با درآمد که مقام مادر است شروع می شوند و در پایان گوشه ها دوباره در یک چرخه به مقام مادر باز می گردند .

• ردیف : به معنای توالی و به ترتیب قرار گرفتن گوشه ها در یک دستگاه موسیقی ، ردیف می گویند.

• گوشه : کوچکترین جزء موسیقیایی دارای هویت از یک ردیف را گوشه یا نغمه می گویند که در مجموعه ای از آهنگ ها ردیف را در دستگاه موسیقی تشکیل می دهند . گوشه های هر دستگاه مثلا دستگاه همایون نغمه های بسیار قدیمی بر اساس این دستگاه موسیقی هستند .

• درآمد : به قطعه آغاز کننده ائی که با آن وارد یک دستگاه موسیقی می شویم درآمد می گویند که تعیین کننده حس و حال کل دستگاه موسیقی است .

• فرود : در پایان هر قطعه ، گوشه های مختلف به مقام مادر پیوند می خورند که عامل آن را فرود می نامند .

• گام : از توالی چند نت کنار هم گام به وجود می آید . گام هر دستگاه موسیقی بر اساس ارتفاع مرتب شده و ممکن است دارای ترتیب صعودی ( بالارونده ) یا ترتیب نزولی ( پایین رونده ) باشد.

• دانگ : به مجموعه چهار نت موسیقی در توالی یکدیگر یک دنگ می گویند .

آموزش سنتور در وبسایت نت به نت

موسیقی اصیل ایرانی

برای خرید سه تار و اطلاع از قیمت سه تار استاندارد اینجا را کلیک کنید.

تاریخچه دستگاه همایون

بطور کل می توان گفت که موسیقی میراثی است اصیل که سینه به سینه و نسل به نسل به دست ما رسیده است . در ریشه شناسی نام دستگاه همایون ، هماگون نیز خوانده می شود که به معنای خجسته و فرخنده است . عبدالقادر مراغی از موسیقیدانان قرن نهم هجری ، دستگاه همایون را به عنوان یکی از شعبات بیست و چهارگانه موسیقی برشمرده است ، اما موسیقیدانان امروزی این نظریه را از دیدگاه فواصل آن شعبه و آنچه که در دستگاه همایون در جریان است یکی نمی دانند. بنابراین نمی توان آن را نخستین سرمنشا تاریخچه همایون دانست .

تاریخچه دستگاه همایون

معرفی دستگاه همایون

در بیان ساده تعریف دستگاه موسیقی می توان گفت دستگاه ها مجموعه ای از توالی پرده های مختلف هستند که بر مبنای منطقی درونی با یکدیگر پیوند خورده و احساس خاصی را منتقل می سازند . دستگاه همایون از جمله دستگاه های موسیقی بسیار محبوب ایرانیان است که در فرهنگ ایرانی جایگاه ویژه ای دارد و زمزمه های بسیاری در این دستگاه موسیقی سر می شوند . در موسیقی زورخانه ای نیز از دستگاه موسیقی همایون استفاده می شود که این از ویژگیهای منحصر به فرد این دستگاه موسیقی است . دستگاه همایون با دستگاه شور از لحاظ فواصل دانگ اول ارتباطی نزدیک دارد . همچنین با دستگاه های نوا ، سه گاه ، چهار گاه نیز به واسطه پرده گردانی گوشه های دیگر خود دارای وجوه اشتراک است . آواز شوشتری و آواز بیات اصفهانی در زیرمجموعه و از ملحقات دستگاه همایون می باشند . در شناخت دستگاه همایون همین بس که بزرگان موسیقی آن را تداوم زندگی ، اتحاد عشق و عاشق و معشوق و توحید خوانده اند و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون ، آن را " دستگاه عشاق " می نامند چرا که حزنی اسرار آمیز و شوری خاص دارد . در حقیقت موسیقی دستگاه همایون بسیار غمگین اما باشکوه است. استاد روح الله خالقی نیز دستگاه همایون را " باشکوه، مجلل و آرام، و در عین حال مؤثر و جذاب و دلربا و زیبا " وصف نموده است .

آموزش تنبک زدن از مبتدی تا پیشرفته

ساختار موسیقیایی دستگاه همایون چگونه است ؟

گام در دستگاه همایون با گام دستگاه شور اندکی نزدیکی دارد. با این تفاوت که گام همایون در درجه سوم از گام شور در همین درجه ، نیم پرده بالاتر بوده و در همین نت حالت همایون بیان می گردد. از آنجا که نت شاهد همایون در درجه دوم است و از چند نت زیرگام برای اجرای آواز استفاده می شود ، پس حالت صعود محسوسی ندارد و از این جهت نیز مانند گام شور پایین رونده است .

گام همایون با کوک اعتدال مساوی

موسیقیدانان دستگاه همایون را از لحاظ فواصل و دانگ ها به دستگاه موسیقی سه گاه نیز شبیه می دانند. فاصله چیزی است که موجب اختلاف میان دو آوای موسیقیایی می گردد و شنونده را قادر به تشخیص آن می کند .  از نظر ساختارشناسی دستگاه همایون ، دانگ های گام همایون یکسان نیستند زیرا دانگ اول همایون از یک دوم نیم بزرگ و یک دوم بیش بزرگ و یک دوم کوچک و دانگ دوم همایون از یک دوم کوچک و دو دوم بزرگ تشکیل شده اند .دستگاه همایون از لحاظ پرده گردانی نیز با دستگاه موسیقی چهارگاه بی شباهت نیست. در گام ششم دستگاه همایون با افزودن نیم پرده به نت ششم و کم کردن ربع پرده از نت پنجم تداعی کننده برخی از گوشه های دستگاه چهارگاه است که عکس همین عمل در دستگاه چهارگاه امکان پذیر است و به گذر از چهارگاه به همایون منتهی می شود . دستگاه همایون از منظر مرکب خوانی ( یعنی ورود به دستگاه های موسیقی دیگر ) نیز همانند دستگاه شور و دستگاه سه گاه است . امروزه فرود کامل دستگاه همایون با رهنمودهای اساتید بزرگی مانند استاد وزیری و استاد روح الله خالقی جنبه های علمی بیشتری یافته و فرودهای کامل در دستگاه همایون براساس تئوری موسیقی اصیل ایرانی شکل گرفته اند . در برخی آلات موسیقی مانند سنتور کوک ساز در دستگاه موسیقی شور و همایون و نیز آواز بیات اصفهان که خود نیز از ملحقات دستگاه همایون است یکسان است . کوک همایون برای تار و سه تار نیز مانند کوک آواز بیات اصفهانی و همچنین آواز ابوعطا است .

کوک همایون برای تار و سه تار

آموزش تئوری موسیقی در وب سایت نت به نت

آواز بیات اصفهان

در بخش آشنایی با دستگاه همایون ، گفتیم که آواز بیات اصفهان و همچنین آواز شوشتری از متعلقات دستگاه همایون می باشند . اواز بیات اصفهان از اصیل ترین و با قدمت ترین آوازهای ایرانی است که حالتی مناجات گونه دارد و حسی عمیق میان غم و شادی در روح شنونده می دمد . خاستگاه آواز بیات اصفهان به شهر اصفهان و فرهنگ مردم آن بازمیگردد و از این نظر که نت پایه و همچنین نت شاهد آن در درجه چهارم همایون است ، آن را متعلق به دستگاه همایون می دانند اما برخی موسیقیدانان نیز آن را از جهاتی به دستگاه شور و دستگاه چهارگاه نیز مرتبط می سازند . از ویژگیهای آواز بیات اصفهانی این است که در آن واژه ها کاملا شمرده و آرام بیان می شود و بسیار آرامش بخش و عمیق است . برخی از گوشه های آواز اصفهان ، درآمد ، جامه دران ، بیات راجه ، سوز و گداز ، راز و نیاز و ... می باشند اما در ردیف های مختلف گوشه بیات شیراز در ردیف عبدالله دوامی و گوشه کرشمه در ردیف موسی معروفی نیز برای آواز بیات اصفهان ذکر شده است . از نمونه تصنیف های به یاد ماندنی در آواز بیات اصفهان می توان به تصنیف شاه من ، ماه من با آواز قمر الملوک وزیری ، آمد نوبهار با آهنگسازی مهدی خالدی و صدای بانو دلکش ، امشب شب مهتابه ساخته علی اکبر شیدا ، تصنیف بهار دلنشین اثر روح الله خالقی با شعری از بیژن ترقی و آلبوم سفر به دیگر سو اثر ماندگار استاد شهرام ناظری... اشاره کرد .

آواز بیات اصفهانی

آواز شوشتری

آواز شوشتری نیز از دیگر گوشه های دستگاه همایون در موسیقی سنتی ایران است . برخی موسیقیدانان ، آواز شوشتری را یک گوشه در دستگاه همایون ، برخی آن را یک دستگاه کوچک مستقل و برخی دیگر آن را آواز می دانند اما معمولا در زمره آوازهای پنجگانه قرار نمی دهند . آواز شوشتری نقش برجسته ای در آثار خیام دارد ودر رساله موسیقی وی نیز شرح مبسوطی از این آواز وجود دارد . وجه تسمیه آواز شوشتری به شهر شوشتر در استان خوزستان اشاره دارد که این آواز بعدها به نواحی دیگر نیز راه یافته است . آواز شوشتری که امروزه غنا و وسعت بسیاری یافته است ، به همراه چند گوشه دیگر اوج دستگاه همایون را تشکیل می دهند . احساس آواز شوشتری بسیار حزن انگیز است ، تا جاییکه برای پدید آوردن احساس اندوه و غم در تعزیه خوانی مورد استفاده قرار میگیرد اما در موسیقی فولکلور مناطق جنوبی ایران گاهی در قالب آهنگ های ملایم در مراسم های شاد مانند حنابندان نیز نواخته می شود . از جمله تصنیف های معروف در قالب آواز شوشتری می توان به قطعه بیا تا گل برافشانیم ساخته حسین علیزاده با صدای علیرضا افتخاری ، تصنیف بی قرار با صدای استاد شهرام ناظری ، تصنیف غوغای ستارگان ساخته همایون خرم اشاره کرد . از نمونه تصنیف های شاد در آواز شوشتری می توان به قطعه فولکلور شیرازی جینگ جینگ ساز میاد اشاره کرد .

بخش آغازین تصنیف بیقرار در آواز شوشتری

گوشه ها و آهنگ هایی در دستگاه همایون

در پایان در بیان مثال از گوشه ها و آهنگ هایی در دستگاه همایون ابتدا به ذکر چند گوشه و پس از آن نام آهنگ هایی در دستگاه همایون را به همراه سازنده و خواننده آن برخواهیم شمرد که مانند ستاره ای در آسمان موسیقی اصیل ایران همواره می درخشند . از جمله گوشه های دستگاه همایون گوشه شکوه که وجه تسمیه آن حالت شکوه انگیز آن است ، گوشه چهارگاه که از طریق گوشه موالیان انجام می شود و هر دو دردستگاه همایون قرار دارند و سپس با یک پرده گردانی به دستگاه چهارگاه می رسد ، گوشه بختیاری که ملودی فولکلور ایلات بختیاری است و محتوای موسیقیایی بسیار غنی ایل بختیاری را داراست ،  گوشه طرز، گوشه شوشتری ، گوشه راز و نیاز ، گوشه نوروز صبا ، گوشه لیلی و مجنون و گوشه سوزوگداز ... را می توان نام برد که هر یک تاریخچه و ساختار منحصر به فرد خود را دارا هستند. همچنین تصنیف های خزان عشق  ساخته استاد بدیع زاده ، تو ای پری کجایی با صدای حسین قوامی ساخته همایون خرم ، ساغرم شکست ای ساقی ساخته همایون خرم با آواز بانو مرضیه ، آلبوم بیداد با آهنگسازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان از نمونه آهنگهایی در دستگاه همایون می باشند که نام پرآوازه ای در موسیقی ایرانی دارند.

آلبوم بیقرار استاد شجریان در دستگاه همایون  

تهیه شده در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت