آشنایی با دستگاه ماهور و شناخت کامل ظرایف آن مجالی گسترده می­طلبد. در این مقال کوتاه به معرفی جنبه­ های برجسته ­ی دستگاه ماهور، نمونه­ هایی از تصنیف ­ها در دستگاه ماهور و اشاره به گوشه ­های این دستگاه پرداخته خواهد شد تا مقدمات آشنایی با دستگاه ماهور برای مخاطبان فراهم آید. از میان هفت دستگاه موسیقی ایرانی که عبارتند از شور، ماهور، سه­ گاه، چهارگاه، همایون، راست­ پنجگاه و نوا، دستگاه ماهور از غنی ­ترین و گسترده­ ترین دستگاه­ های موسیقی ایرانی است. از امکانات بی­ بدیل این دستگاه قابلیت حرکت در سه سطح بم، میانی و زیر صدا در آن است. هر یک از دستگاه ­های موسیقی ایرانی رنگ و حالتی یکه و ویژه دارند، اگرچه در گوشه­ هایی مشابهت ­ها و اشتراکاتی نیز دارند که گوش تربیت ­شده ­ی موسیقی می­طلبد. دستگاه ماهور در این میان به شوق­ انگیزی و شادی­ آوری شهره است. تا آنجا که به روایت تاریخ­ نگاران از استاد عبدالله دوامی نقل است «هنگام روز، ماهور می­زدند و بعد دستگاه­ های دیگر را.» اما به روایتی دیگر، ماهور را هم صبح و هم شب می ­توان نواخت و به آن گوش سپرد. چراکه روحیه آن نه طرب­ انگیزی چهارگاه را دارد و نه حزن­ انگیزی شور را که از سوی عبدالقادر مراغی توصیه شده به ترتیب صبح و شب نواخته شوند. دستگاه ماهور به دلیل گوشه ­های فراوانی که دارد قادر است طیفی متنوع از تاثیرات حسی را در شنونده بر جا بگذارد.

پکیج آموزشی سه تار بخش ماهور

نخستین نسخه نت­ نویسی شده دستگاه ماهور، آلفرد لومر، 1279 شمسی

گوشه ­های دستگاه ماهور

دستگاه ماهور با دارا بودن حدود 50 گوشه ­ی متنوع در میان دستگاه­ های موسیقی ایران شاخص است. تکثر گوشه ­های این دستگاه این امکان را برای هنرمند ایجاد می­کند تا بتواند از گوشه­ ای به دستگاهی دیگر وارد شود و به اصطلاح پرده­ گردانی به تناوب در اجرای دستگاه ماهور رخ دهد. ویژگی « پرده ­گردانی » از خصوصیات اساسی دستگاه ماهور است و گوشه­ ها اجزاء اصلی این دستگاه موسیقی را تشکیل می­ دهند. پژوهشگران موسیقی که گوشه­ های دستگاه ماهور را از میان روایت­های ردیف موسیقی ایرانی جمع­ آوری کرده­ اند، به شمار متفاوتی از گوشه­ های این دستگاه رسیده­ اند. در ردیف میرزا عبدالله به روایت نورعلی برومند دستگاه ماهور ۴۴ گوشه دارد. حال آن که در ردیف موسی معروفی ۵۸ گوشه برای آن آمده است. به باور پژوهشگران ثبت برخی گوشه ­های واحد با دو عنوان متفاوت دلیل شمار بالای گوشه­ های معروفی است. با در نظر گرفتن جمیع آرای متخصصین فن، گوشه ­های دستگاه ماهور را می­توان این گونه برشمرد:

درآمد، داد، مقدمه داد، گشایش، نهیب، آشور وند (آشورآوند)، مجلس­ افروز، کرشمه، خاوران، خوارزمی، طرب ­انگیز، نیشابورک، چهارپاره یا مرادخانی، فیلی، ماهور صغیر، آذربایجانی، حصار ماهور (ابول)، زیرافکند، نی ­ریز، شکسته، عراق، محیر، اصفهانک، طوسی (توسی) یا نصیرخانی، خسروانی، حزین، زنگوله، دلکش، راک هندی، راک کشمیر، راک عبدالله، حاجی حسنی، بسته‌نگار، دوبیتی، کرشمه راک، صفیر راک، رنگ حربی، رنگ یک چوبه، سروش، حربی، رنگ شهرآشوب، رنگ یکچو، رنگ شلخو ، مثنوی، ساقی ­نامه ، صوفی ­نامه و کشته.

لازم به ذکر است که برخی دستگاه­ های موسیقی ایرانی رابطه ­ای درونی میان گوشه­ هایشان برقرار است. برای نمونه، دستگاه ماهور با دستگاه‌های دیگر به ویژه راست‌پنجگاه و نوا چند گوشه مشترک دارد که اصفهانک یکی از آنهاست. به باور علینقی وزیری، اساساً دستگاه راست ­پنجگاه از بسیاری جهات مانند ماهور است و گام آن با ماهور یکی است. دستگاه ماهور گوشه­ هایی را نیز به دیگر دستگاه ­ها وام داده است که گوشه‌های حزین، زنگوله و چهارپاره از آن نمونه ­اند. از سوی دیگر برخی گوشه­ ها در ریدیف ­های متفاوت نامگذاری متفاوتی داشته ­اند. برای نمونه، در ردیف حسن ­خان هنگ­ آفرین گوشه حصار ماهور با عنوان ابول آمده است و استاد کسایی به آن پس ماهور گفته است. برونو نتل (1930-2020) پژوهشگر و استاد تمام موسیقی شناسی قومی (ethnomusicology) و نویسنده کتاب «ردیف دستگاهی موسیقی ایران» بر این باور است که گوشه ­هایی از دستگاه ماهور به دلیل بسامد کاربرد آن به گوشه ­های اصلی این دستگاه بدل شده­ اند که در بیشتر قطع ه­های ماهور اجرا می ­شوند. بر اساس پژوهش های نتل، درآمد، داد، دلکش، شکسته، خسروانی، چهارپاره و راک از مهم­ترین گوشه های دستگاه هستند و گوشه ­های درآمد، شکسته و دلکش قلب دستگاه ماهور را می­ سازند. در دسته ­بندی ه­ای دیگر گوشه­ های گشایش، عراق و فیلی نیز از اصلی ­ترین گوشه­ های دستگاه ماهور به شمار آمده ­اند. گوشه شاخص اوج برای ماهور گوشه شکسته است. اما عراق و نهیب نیز در اوج اجرا می­شوند. اجرای کامل دستگاه ماهور با چهارمضراب و رنگ به پایان می‌رسد.

آموزش قدم به قدم سه تار به روش مجازی

گام ماهور و گام ماژور

استاد علینقی وزیری در کتاب «موسیقی نظری» بر این باور است که می‌توان تمام موسیقی دیاتونیک و کروماتیک را که به‌عنوان موسیقی بین‌المللی می‌شناسیم، در دستگاه ماهور اجرا کرد. در واقع، یکی از ویژگی ­های برجسته دستگاه ماهور همگامی آن با گام ماژور در موسیقی غربی است. روح الله خالقی نیز در کتاب «نظری به موسیقی» درجات گام ماهور و گام ماژور را یکسان می­داند. به این معنی که فواصل میان درجات مختلف یا نت‌ها در گام ماهور بر گام ماژور منطبق است. از همین رو قطعات ماهور را با قطعات موسیقی اروپایی هم­ حال و هوا دانسته ­اند. اما دسته ­ای دیگر از پژوهشگران انطباق دقیق دستگاه ماهور با گام ماژور را خطا دانسته و تنها برخی گوشه­ های دستگاه ماهور را دارای فواصلی مطابق با گام ماژور و گوشه­ های دیگر را متفاوت می­دانند. ساختار گام ماهور را دارای دو دانگ مساوی نیز می­دانند. به این شیوه که دانگ اول و دوم هر دو به صورت پرده ـ پرده ـ نیم ­پرده است. اما فرهاد فخرالدینی در کتاب «تجزیه و تحلیل و شرح ردیف موسیقی ایران» با ارجاع به کتاب «جامع الالحان» نوشته فرصت شیرازی ماهور را در بدو امر دارای دو دانگ متفاوت می­داند به این صورت که گام اول: پرده ـ پرده ـ نیم پرده و گام دوم پرده ـ سه ­ربع پرده ـ پرده که بعدها تحول یافته است.

درجات دستگاه ماهور بر پایه نت دو

تصنیف ­ها در دستگاه ماهور

روایت است که نوازندگان از دیرباز در جشن­ها، مراسم پایکوبی، آیینی و اعیاد به اجرای موسیقی در دستگاه ماهور می­ پرداخته ­اند. اما افزون بر نشاط­ آوری، تصنیف ­ها و آهنگ­ های دستگاه ماهور واجد روحیه حماسی، امید و انگیزه ­بخشی نیز توصیف شده­ اند. تصنیف «مرغ سحر» ساخته نام­ آشنای مرتضی نی ­داوود با شعری سروده ملک ­الشعرای بهار پرآوازه ­ترین تصنیف در دستگاه ماهور است. «مرغ سحر» را خوانندگان بسیاری از جمله محمدرضا شجریان اجرا کرده­ اند اما نخستین ­بار با صدای جلال تاج اصفهانی و بعد قمرالملوک وزیری ماندگار شد. از آلبوم­های پرآوازه در دستگاه ماهور می­توان به «سرو چمان» ساخته داریوش پیرنیاکان با صدای محمدرضا شجریان و آلبوم «یادگار دوست» ساخته کامبیز روشن‌روان و با صدای شهرام ناظری اشاره کرد. از دیگر قطعات مهم در شناخت دستگاه ماهور می­توان از قطعه «سپیده» با مطلع «ای ایران ای سرای امید» ساخته محمدرضا لطفی و سروده­ ی هوشنگ ابتهاج و «زمن نگارم خبر ندارد» ساخته درویش­ خان و از سروده­ های ملک­ الشعرای بهار نام برد. در موسیقی فولکلور و مقامی ایرانی نیز آهنگ­ هایی در دستگاه ماهور ساخته شده­ اند. قطعه فولکلور «گل­ نسا» یا «بارون بارونه» ساخته بیژن بیژنی و قطعه «نوایی» در مقام موسیقی خراسانی و موسیقی محلی تربت­ جام از آن نمونه­ اند. برای آشنایی با دستگاه ماهور به صورت تخصصی کتاب «تصنیف­ های قدیمی ایران در دستگاه ماهور» با شرح کاملی از تصنیف ­ها در دستگاه ماهور به شناخت این دستگاه یاری فراوان می­رساند. همچنین، آهنگ­هایی در دستگاه ماهور با آلبوم ­های متعددی از جمله «آشنایی با دستگاه­ها و آوازهای موسیقی ایرانی ـ دستگاه ماهور» در دسترس شنوندگان علاقه­ مند به موسیقی ایرانی است که آنها را با گزیده­ ای از میراث به­ جامانده از موسیقی دستگاهی ایران در دستگاه ماهور آشنا می­کند.

شرحی کامل بر تصنیف­ های دستگاه ماهور

اگر به یادگیری ساز تنبک علاقه دارین پیشنهاد میکنیم حتما از قسمت آموزش تنبک سایت نت به نت دیدن کنید.