ساختمان سه تار

آشنایی با ساختمان سه تار برای همه هنرجویان اهمیت بالایی دارد. یک نوازنده در مدت زمان زیادی را با ساز خود می گذارند. شناخت عملکرد هر بخش از شاختمان سه تار، در تعامل نوازنده با ساز خود بسیار کارساز است. در این ویدیو علی اقبال شما را با اجزای ساختمان سه تار و وظیفه هر کدام از آنها آشنا می کند.

سه‌تار از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است که در ساخت آن از چوب، فلز، زه یا نخ نایلون استفاده می شود. وسعت سه تار نزدیک به سه اکتاو است. سه‌تار را معمولاً با مضراب نمی‌نوازند، بلكه با ناخن (انگشت سبابه)، نواخته می‌شود. سه‌تار و انواع سازهای شبیه به‌ آن مانند تنبور و دوتار و چگور در نواحی مرکزی آسیا و خاورمیانه رواج داشته‌است.

از آنجا که نوازنده یا هنرجو مدتهای زیادی از اوقات خود را با ساز خود سپری می کند؛ شناخت ساختمان سه تار و درک وظیفه هر کدام از اجزای اصلی و جانبی آن؛ در حفظ تعامل و نحوه ارتباط گیری بین نوازنده و سه تار خود بسیار کارساز است.

اجزای تشکیل دهنده ساختمان سه تار

سه تار نیز از منظر عمومی ساختار یکسانی با سایر سیم های زخمه ای دارد. این ساختار از دو بخش بدنه اصلی و اجزای جانبی تشکیل می شود.

بدنه اصلی

بدنه قالب کلی ساختمان سه تار است که از چوب ساخته شده و از موارد زیر تشکیل می گردد.

کاسه سه تار

حفره ای تو خالی است که در انتهای ساز قرار دارد. در ساخت کاسه سه تار قرینه بودن پهلوها بسیار مهم است و تاثیر زیادی روی خلوص صدا می گذارد. کاسه عموما از جنس چوب گردو یا توت است. از لحاظ اندازه، سه تارها به سه دسته کاسه بزرگ، کاسه متوسط و کاسه کوچک تقسیم بندی می شوند. طول کاسه ۲۶ تا ۳۰، عرض ۱۲ تا ۱۶ و عمق بین ۱۲ تا ۱۳ سانتیمتر است. نقش کاسه تقویت صدا از طریق مکانیزم بازتاب امواج صوتی است.

صفحه سه تار:

تخته صاف و صیقل خورده ای بر روی کاسه تعبیه می شود که صفحه سه تار نام دارد. این قطعه بیشترین نقش را در شفافیت صدای سه تار دارد. سوراخ هایی روی صفحه تعبیه می شود تا صدای تقویت شده در کاسه، از این طریق به محیط بیرون خارج شود. پنجه دست راست نوازنده روی صفحه قرار می گیرد و به سیم ها مضراب می زند. اصولا به خاطر کیفیت و نحوه تراش، از چوب توت برای ساخت صفحه استفاده می کنند.

دسته سه تار:

دسته سه تار محل انگشت گذاری نوازنده است. طول دسته با احتساب سرپنجه که گوشی ها به آن متصلند بین ۵۲ تا ۶۰ سانتیمتر است. عرض دسته به صورت میانگین ۳ سانتی متر است و از پایین دسته تا بالا دسته این عرض به مقدار جزئی کمتر می شود. به دلیل مقاومت بالای چوب گردو، عموما از این چوب برای ساخت دسته استفاده می کنند.

اجزای جانبی سه تار:

مجموعه ای از ملزومات و قطعاتی است که بر بدنه اصلی سه تار متصل می شوند و عبارتند از:

خرک سه تار:

قطعه ای چوبی است که بر روی صفحه قرار می گیرد. سیم ها از روی شیارهای تعبیه شده در آن، از یک طرف به سیم گیر و از طرف دیگر به شیطانک و در نهایت به گوشی ها می رسند. خرک به بدنه متصل نیست و قابل حرکت دادن است. فشار وارده از طریق سیم ها، آن را در محل خود ثابت نگه می دارد.

سیم های سه تار:

از این جهت سه تار یک ساز زهی است، چون صدای آن با زدن زخمه بر روی دسته ای سیم ایجاد می شود. سه تار دارای چهار سیم است. وقتی نوازنده ساز را در دست میگیرد، سیم های اول تا چهارم از پایین به بالا به ترتیب "حاد"، "زیر"، "مشتاق یا زنگ" و "بم" نامگذاری می شوند. اصولا سیم اول و سوم سه تار از جنس فولاد، و سیم دوم و چهارم فلز برنز می باشد. سیم ها از یک طرف به گوشی ها و از طرف دیگر به سیم گیر متصلند و در طول دسته و صفحه از روی خرک و شیطانک عبور می کنند.

سه‌تار در گذشته، سه سیم «تار» داشته و اکنون چهار سیم دارد «البته سیم سوم و چهارم آن نزدیک به هم قرار دارند و هم ‌زمان نواخته می‌شوند و مجموعهٔ آن دو را معمولاً سیم «بم» می‌نامند. با گذشت زمان کسانی چون ابونصر فارابی، ابوعلی سینا، صفی الدین ارموی و از متأخران ابوالحسن صبا لزوم افزایش یک سیم دیگر «این سیم از نظر تاریخی سیم چهارم است ولی سیم سوم خوانده می‌شود» به این ساز را درک کرده‌اند. سه تارهای امروزی دارای چهار سیم هستند. سیم سوم سه تار به سیم مشتاق معروف است و به روایتی از ابوالحسن صبا، این سیم را نخستین بار درویشی به نام «مشتاق علیشاه» به ساز سه‌تار افزوده است.

شیطانک در سه تار:

قطعه ای است عموما از جنس استخوان که در بالا دسته سه تار نصب می شود و نقش هدایت سیم ها برای رسیدن به گوشی ها را عهده دار است. این قطعه به صورت مواد مصنوعی با کیفیت همانند پلاستیک نیز ساخته می شود.

گوشی های سه تار:

در انتهای دسته به ازای هر سیم، یک عدد گوشی تعبیه می گردد. یک سر سیم ها به گوشی ها متصل هستند. گوشی ها قابلیت چرخیدن دارند. نوازنده با چرخاندن آنها  طول سیم را تغییر داده و بدینوسیله سیم ها را کوک می کند.

پرده های سه تار:

پرده های سه تار رشته هایی هستند که در سراسر طول دسته نصب می شوند.  فواصل موسیقیایی در سه تار توسط پرده ها تقسیم بندی می شود. چینش پرده ها به گونه ایست که گستره معینی از فاصله نت ها در هنگام انگشت گذاری، در دسترس نوازنده باشد. پرده های سه تار از جنس روده تابیده شده حیوانات یا الیاف مصنوعی با کیفیت هستند. سه تار دارای ۲۶ پرده می باشد که یکی از آنها خارج از دسته و قبل از شیطانک بسته می شود. پرده ها قابلیت حرکت روی دسته را دارند. نوازنده برای اجرا در دستگاه های مختلف ممکن است بعضی از پرده ها را اندکی جابجا کند.

سیم گیر سه تار:

در انتهای کاسه قطعه ای چوبی به نام سیم گیر به بدنه سه تار متصل می شود و سیم ها به آن متصل می شوند.