دانستنی های کلیدی در مورد صدای سه تار

در این مقاله در وب سایت نت به نت میخواهیم به طور مفصل، راجع به صدای سه تار صحبت کنیم و به بررسی اجزایی که روی صدای سه تار اثر گذار است بپردازیم. شاید بخواهید بدانید چه صدایی مناسب یک ساز خوب است؟ حتی ممکن است برایتان سوال باشد آیا سه تاری که من دارم خوش صدا هست یا خیر؟ پس تا انتهای این مقاله با من همراه باشید تا به پاسخ سوالتان برسید.

آموزش سه تار در وبسایت نت به نت

چه اِلمانهایی روی صدای سه تار اثر گذار است؟

به طور کلی همه اجزای سه تار نقش مهمی روی صدای آن دارد. ولی ما قصد ورود به مباحث تخصصی ساخت سه تار نداریم. ما می خواهیم پیرامون اجزایی از ساز صحبت کنیم که قابل تعویض است و چنانچه متوجه شدیم از کیفیت خوبی برخوردار نیست، بتوانیم آن را تعویض کنیم. به عنوان مثال: کاسه ساز اگر مشکلی داشت قابل تعویض نیست. ولی خرک یا سیم ها اگر غیر استاندارد باشند، می توان آن را تعویض نمود. از بحث اصلی خارج نشویم. گفتیم همه قسمتهای ساز دست به دست هم می دهند تا صدایی مطلوب از ساز تولید شود.

صفحه سه تار

در ابتدا به مهمترین بخش سه تار که تاثیر بسیاری روی صدای این ساز دارد ، یعنی صفحه آن می پردازیم، به این دلیل که سیم ها روی صفحه قرار دارند و با ارتعاش سیم، بخش عمده این اصوات به صفحه برخورد میکند. اینجاست که صفحه باید بتواند صدا را کامل و شفاف باز تاب دهد. اگر صفحه ساز به خوبی ساب خورده باشد و طبق اصول ساخته شده باشد، صدای مطلوب را به ما انتقال می دهد. در غیر این صورت صدایی خفه و مرده را از آن  خواهیم شنید.

کاسه سه تار

اگر به کاسه ساز دقت کنید، متوجه می شوید که ترکه هایی به طور منظم کنار هم چیده شده و کاسه ساز را تشکیل داده اند. اساتید سازنده، ترکه های چوب را طبق یک الگوی هندسی به طور دقیق برش می دهند و با چسب مخصوص به یکدیگر متصل می کنند. که مجموع آنها در کنار هم تشکیل کاسه سه تار را می دهد. البته بعضی کاسه ها را هم مثل کاسه "تار" می تراشند که نام آنها "کاسه یک تکه" می باشد.

کاسه سه تار به طور کلی به دو دسته ی کاسه کوچک و کاسه بزرگ تقسیم می شود. اینها الگوهایی هستند که سازندگان بنا بر سلیقه خودشان آن را می سازند. و اما تفاوت سه تار کاسه بزرگ و کاسه کوچک در چیست؟ تفاوت این دو فقط در صدای آن است. در سه تارهای کاسه بزرگ، فراگیری صدا کمی بیشتر است و معمولا طنین بیشتری دارد. در سه تارهای کاسه کوچک فراگیر بودن صدا کمتر حس می شود، اما صدای ساز کمی مخملی می شود و به قول معروف "ناله" دارد. ناگفته نماند این مطالب که ذکر شد مطلق نیست. چیزی که معمول است را خدمتتان مطرح نمودیم.

نکات مهم در انتخاب سه تار مناسب

خرک سه تار

خرک نقش بسیار مهمی در صدا دهی سه تار دارد. جدای از بحث چوبی که برای ساخت خرک استفاده می شود، ارتفاع آن بسیار مهم است. اگر ارتفاع خرک زیاد باشد، سیم ها از صفحه فاصله پیدا می کنند و این فاصله باعث کم رنگ شدن و یا اصطلاحاً خفه شدن صدای سه تار می شود. لذا اگر قصد خرید سه تار دارید، حتماً موقع خرید به خرک آن دقت کنید که ارتفاع آن از 5 الی 6 میلیمتر بیشتر نباشد. در ضمن به این نکته توجه کنید که هر سیم داخل شکاف مخصوص به خود قرار گرفته باشد. هم اکنون به خرک سه تار خود دقت کنید؛ دو نکته را خدمتتان عرض میکنم. چنانچه غیر از این بود، خودتان دست به کار شوید و آن را اصلاح کنید. 1 – فاصله بین سیم ها منظم باشد 2- ارتفاع خرک مناسب باشد.

اگر فاصله سیم ها متناسب نبود، با یک چاقوی اره ای، خیلی با دقت روی خرک شکاف ایجاد کنید و سیم ها را داخل شیار قرار دهید و همچنین اگر ارتفاع خرک زیاد بود، حتی المقدور آن را عوض کنید و یک خرک مناسب زیر سیم ها قرار دهید. اگر این کار برایتان مقدور نبود، با یک سمباده چوب  "سمباده نرم" کف خرک را به صورت یک نواخت بسایید. تاکید میکنم خیلی آرام این کار را انجام دهید. کف خرک باید خیلی یکنواخت ساب بخورد.

پرده های سه تار

دلیل بیشتر صداهای غیر عادی و همچنین "گز" زدن سه تار، پرده های آن است. نکته ای که در مورد پرده های سه تار در اولویت می باشد، این است که سعی کنید جنس پرده های  سازی که انتخاب می کنید، روده تابیده شده گوسفند باشند. زیرا از نظر صدا دهی و همچنین استحکام، بهترین وضعیت را دارد. روی سازهای مشقی (سازهای آماتور)، معمولاً پرده هایی از جنس الیاف مصنوعی می بندند. البته آنها هم بد نیست، اما کیفیت پرده های طبیعی (روده تابیده شده گوسفند) به مراتب بالاتر است. و اما پرده ها چه نقشی در جنس صدای سه تار دارند؟

اگر جنس پرده خوب نباشد، هنگام انگشت گذاری، حجم زیادی از صدا را در خود می بلعد و همچنین پس از مدتی بر اثر انگشت گذاری های مکرر، ریش ریش می شود و ساز "گز" می زند.

پیشنهاد می کنم مقاله چرا سه تار گز میزند را مطالعه بفرمایید.

نوازنده سه تار

جدای از مباحث فنی اجزای سه تار، نقش اصلی در صدای ساز را خود نوازنده ایجاد می کند. نه فقط برای سه تار، بلکه در مورد هر سازی این موضوع صدق می کند. آیا تا به حال شده که در جمعی باشید و شخصی در حال نوازندگی باشد و شما از نواختنش حسابی لذت ببرید؟ 

برای من که بارها پیش آمده. سالها پیش در محفلی ادبی دعوت بودیم و استادی در حال سه تار نوازی بود و بسیار زیبا و دلنشین می نواخت.  خیلی کنجکاو بودم تا بدانم مُهر سازش چیست و این صدای شگفت انگیز از کجای ساز بیرون می آید. رفتم خدمت ایشان، پس از تشکر و قدردانی از نواختن زیبایشان ، اجازه خواستم کمی با سازش بنوازم. هرچه قدر نواختم آن حسی که خودشان موقع نواختن داشتند را از ساز دریافت نکردم.

من مانده بودم و ذهنی پر از سوال که چرا ساز در دست ایشان اینچنین خوش صدا و دلربا بود. این موضوع را با استادم مطرح کردم و ایشان مرا روشن کرد که ساز خوب 60 درصد ماجرا است. آن 40 درصد دیگر هنر نوازنده است که بتواند از دل یک ساز صدای زیبا را بیرون کشد و این دیگر خریدنی نیست. تجربه و تمرین است که باعث می گردد صدایی زیبا از ساز ایجاد شود. اگر بهترین ساز دنیا را به یک نوازنده مبتدی بدهند، نمی تواند نوای دلنشینی خلق کند و برعکس؛ اگر ساز آماتوری را به یک نوازنده حرفه ای بدهند، می تواند صدای زیبا و جذابی را از دل ساز بیرون کشد. مضراب صحیح، انگشت گذاری درست و همچنین پیاده سازی تکنیک ها و زینت ها موقع نواختن، عوامل موثر در تولید یک صدای زیبا و دلنشین است.

توقع چه صدایی از یک سه تار خوب داشته باشیم؟

جنس صدای ساز یک موضوع سلیقه ای است. اصلاً روی آن وسواس پیدا نکنید. دقیقاً مثل این است که به شما بگویم چه رنگی را دوست دارید. یا مثلاً شما صدای فلان خواننده را دوست دارید ولی من دوست ندارم زیرا سلیقه من با شما فرق دارد.

اگر تصمیم به خرید ساز دارید و بین انتخاب دو یا چند ساز دچار دو دلی شده اید، هم اکنون خیالتان را راحت میکنم. سعی کنید به احساس خودتان رجوع کنید. مثلا احتمال دارد قطعه ای شنیده باشید که آن قطعه برایتان لذتبخش بوده و از صدای آن ساز خوشتان آمده. دقت کنید چه چیزی از آن صدا نظرتان را جلب کرده. مثلاً ملاک یکی از هنرجویانم برای انتخاب سه تار، "زنگ دار" بودن آن بود. بین چند ساز، آن سازی که دارای صدای زنگ دار بود را به او معرفی کردم. یکی دیگر از هنرجویان علاقه مند به صدای گرم و مخملی بود، مثل سبک سه تارهای قدما. در بین سازهایم جستجو کردم و صدای مورد علاقه او را پیدا کردم.

پس یادتان نرود! چیزی که شما باید به آن دقت کنید و نیاز به دانش دارد، استاندارد بودن ساز از لحاظ فنی است. نکاتی مثل صدای ساز و یا رنگ ساز کاملاً سلیقه ای است.

حرف پایانی

چنانچه درحال خرید سه تار هستید و در مورد صدای سازی که انتخاب کرده اید شک دارید و یا اینکه احساس میکنید صدای سازی که هم اکنون با آن مینوازید برایتان جذاب نیست، با ما مشورت کنید. لازم نیست بی دلیل ساز خود را عوض کنید. بارها پیش آمده هنرجویان را راهنمایی کرده ایم و با تغییری اندک در سازشان، صدای خیلی بهتری بدست آورده اند و سالهای سال با همان ساز نواخته اند. در پایان پیشنهاد میکنم به فروشگاه نت به نت سری بزنید و از چند ساز با کیفیت دیدن کنید.