گذری در پیچ و خم ساز دل انگیز سنتور

ساز سنتور یکی از سازهای زهی و پر سیم ایرانی است. قدمت آن در برخی از منابع مختلف تا سه هزار سال نیز ذکر شده است. قصد داریم در این مقاله به دور از لغات تخصصی و فارغ از اطلاعات فراوانی که در بستر اینترنت و با یک سرچ ساده در گوگل به دست می آید؛ به بررسی و معرفی ساز سنتور بپردازیم. در واقع می خواهیم از حس و حالی که این ساز در دل مخاطب و نوازنده ایجاد می‌کند بگوییم. از این رو مقاله پیش رو بیشتر بر مبنای احساسات خواهد بود تا آمار و ارقام. با ما همراه باشید.

 شناخت فیزیک و ساختار سنتور

مسلماً قدم اول برای شناخت ساز سنتور، آشنایی کامل با ساختمان سنتور می باشد. بدنه اصلی این ساز از یک جعبه چوبی توخالی به اسم جعبه تشدید یا رزونانس ساخته شده است و اما چرا این نام را برای این جعبه گذاشته اند؟ در ادامه به آن اشاره خواهیم نمود. جعبه رزونانس به صورت یک ذوزنقه ساخته می‌شود که دو ضلع آن با هم موازی اند.  سیم های سنتور در سرتاسر صفحه رویی این جعبه کشیده شده اند. نوازنده با استفاده از دو ابزار چوبی بسیار سبک و لطیف به نام مضراب، به این سیمها ضربه می زند که باعث ارتعاش آنها و تولید صدا می گردد. نقش جعبه رزونانس در اینجا مشخص می شود. صوت برخاسته از ارتعاش سیم ها، از طریق حفره های تعبیه شده در سطح سنتور، وارد محفظه تو خالی جعبه رزونانس می شود. در آنجا این امواج تقویت شده و با صدایی بلند و رسا به گوش نوازنده و مخاطب می رسد. سنتورها بر اساس تعداد خرک هایی که دارند نامگذاری می شوند. خرکها قطعات کوچک چوبی هستند که بر صفحه رویی جعبه رزونانس نصب می شوند. وظیفه آنها عبور سیمها در ارتفاع مناسب از یک طرف سنتور به طرف دیگر است. متداول ترین نوع سنتور، سنتور ۹ خرک می باشد. از آنجایی که دو نوع سیم، یعنی سیمهای سفید با صدایی ریز و سیمهای زرد با صدایی بم در ساختار سنتور استفاده می شود، به خاطر همین تعداد واقعی خرک ها دو برابر خواهد بود. یعنی یک سنتور ۹ خرک دارای ۱۸ عدد خرک می باشد. از روی هر خرک ۴ سیم گذر می کنند. این سیمها از یک سو به گوشی های مخصوص کوک، و از سوی دیگر به مفتول های فلزی به نام سیم گیر متصل می گردد. تصور کنید ۱۸ خرک وجود دارد که هر کدام حامل ۴ سیم می باشد. با یک حساب ساده در می یابیم که تعداد سیمها در سنتور به ۷۲ عدد می رسد. یعنی بیش از هر ساز زهی زخمه ای دیگر. تعداد بالای سیمها باعث می گردد فشار بر جعبه رزونانس بسیار زیاد باشد و وزنی در حدود دو تن را بر پیکر سنتور وارد نماید. برای آنکه جعبه رزونانس زیر این فشار زیاد در هم شکسته نشود، قبل از ساخت در دل این جعبه استوانه های چوبی ای را تعبیه می کنند که همچون پایه های پل، مقاومت جعبه را چند برابر افزون می نماید. بنا به نوع کاربرد این استوانه های چوبی، اسم آنها را پل گذاشته اند. هر سنتور در دل خود چهار تا شش عدد از این پلها را جای داده است.

سنتور، ساز دل

 حال می خواهیم از حال و هوای این ساز دوست داشتنی برای شما بگوییم. بسیاری از بزرگان عرصه موسیقی، صفت ساز دل را بر این ساز نهاده اند. اما چرا؟ نغمات حاصله از برخورد مضرابهای یک نوازنده به سیم های سنتور، چنان با طبع و روحیه هر کسی سازگار است، که بی شک باعث بهتر شدن حال روحی نوازنده و مخاطب در هر شرایطی می گردد. صدای سنتور بسیار شیرین است و در هر فضایی که نوای سنتور آکنده شود، ناخودآگاه حس خوب و شادی بخشی را در آن فضا القا می نماید. نوازنده با در دست گرفتن دو مضراب چوبی که از حیث سبکی و ظرافت می توان آن را با پر عقاب قیاس کرد، به هنر نمایی می پردازد. یکی از ویژگی های جالب سنتور اینست که اگر حتی بچه ای بازیگوش به صورت تصادفی با مضراب به سیمها ضربه بزند، هیچ صدای فالش و نا هنجاری تولید نمی شود. گویی خود ساز می داند که بر او ساز دل نهاده اند. در آسمان پر فروغ سنتور نوازی ایران، اساتید بزرگی بوده و هستند که با مهارت خارق العاده خود، تمام ظرافت ها و تکنیک های مربوط به این ساز را به نمایش گذاشته اند. از استاد بلا منازعه این ساز فرامرز پایور گرفته، تا اسامی درخشانی چون نورعلی خان برومند، حبیب سماعی، ابوالحسن صبا، داریوش صفوت، پرویز مشکاتیان، اردوان و پشنگ کامکار و بسیاری دگر که ذکر آنها در این مقال نمی گنجد. به شما پیشنهاد می کنیم آلبوم بیداد با صدای خسرو آواز ایران، استاد محمد رضا شجریان و سنتور نوازی استاد پرویز مشکاتیان را گوش کنید تا بدانید چقدر این ساز در آسمان موسیقی کلاسیک ایران پر فروغ است.

شباهت سنتور با پیانو

از دیرباز تا کنون سازهای پیانو سنتور، توسط اهالی موسیقی به علل گوناگون با یکدیگر مقایسه می شوند. این امر به خاطر شباهت های ساختاری و حسی زیادی است که این دو با هم دارند. مثلا هر دو از جمله سازهایی هستند که گستره صدایی (اکتاو) وسیعی را نسبت به اغلب سازها پشتیبانی می کنند. در هر دو ساز، دستان نوازنده تماسی با منشا صدا یعنی سیم ها ندارد و این کار با واسطه نواخته می شوند. سنتور با مضراب و پیانو با کلاویه. معمولا نوازنده های این دو ساز همزمان با نوازندگی آواز نمی خوانند. از دیگر وجوه شباهت سنتور با پیانو، قدرت مانور بالا در هر دو ساز است. همچنین نحوه جای گیری و نشستن پشت ساز، در هر دو یکسان است. نوازنده بر روی یک صندلی با قابلیت تنظیم ارتفاع می نشیند و ارتفاع خود با ساز را به میزان استاندارد تنظیم می نماید.

آموزش سنتور

آموزش سنتور نیز مانند دیگر سازها توسط یک مدرس با تجربه امکان پذیر است و معمولا یادگیری آن به صورت خود آموز نتیجه ای در بر نخواهد داشت. اساتید سنتور از منابع مختلفی برای ارائه متدها و تدریس به هنرجویان استفاده می کنند. این منابع همان کتابهایی هستند که توسط چهره های به نام این ساز به رشته تالیف در آمده و در آموزشگاه های حضوری و مجازی مورد استفاده قرار می گیرد. یکی از قدرتمند ترین این منابع، کتاب دستور سنتور نوشته استاد فرامرز پایور می باشد که در اکثر آموزشگاه های کشور ایران به عنوان مرجع آموزشی این ساز کاربرد دارد. آموزش سنتور در وبسایت آموزش موسیقی نت به نت نیز به صورت مجازی در جریان است. مصطفی رسولیان نوازنده و مدرس با تجربه سنتور، تدریس این ساز را در این مجموعه بر عهده دارند.

آموزش سنتور در وب سایت نت به نت

نویسنده: محمد حنطه ای

در ویدیوی زیر، معرفی ساز سنتور به زبان انگلیسی را مشاهده بفرمایید