هر آنچه در مورد گروه نوازی باید بدانیم

در اصطلاح روانشناسی کار گروهی به نوعی همکاری میان اعضای مجموعه ای از افراد اطلاق می شود که با مهارت های مکمل برای رسیدن به یک هدف واحد با یکدیگر تعامل مثبت برقرار می کنند. در کار گروهی فعالیت هیچ عضوی از تیم نسبت به دیگری در اولویت قرار نمی گیرد و عملکرد تک تک اعضاء به شکلی پیوسته، روی حفظ ساختار گروه و تأمین هدف نهایی متمرکز است. لذا در یک اجرای گروهی نظام مند و پیشرفته یک نفر به عنوان رهبر یا لیدر نقش سرپرستی و هماهنگی میان اعضای مجموعه را به عهده می گیرد.

در علم موسیقی، با حفظ اصول تعریف فوق، به گروهی از افراد که در اجرای یک آوای موسیقیایی واحد با یک ریتم مشخص و همگون کنار یکدیگر می نوازند یا همخوانی می کنند گروه موزیکال یا موسیقی یا آنسامبل (Musical ensemble‎) گفته می شود. عنوان این گروه بر اساس نوع موسیقی، انواع ساز مورد استفاده در آن و تعداد نوازنده یا سرایندگان متفاوت است. از گروه های موسیقی بدون ساز می توان به گروه کر اشاره کرد و از گروه های موسیقی بدون خواننده به گروه های سه نوازی، چهارنوازی، کوارتت زهی، پنج نوازی و گروه ارکستر که در آن از انواع گسترده تری از سازها استفاده می شود. در گروه های موسیقی تلفیقی موسوم به کلاسیک و پاپ، هم از ساز و هم خواننده، به صورت ترکیبی بهره برده می شود. در تمامی انواع این گروه ها، تعداد سازهای مورد استفاده متنوع است اما معمولا از 5 نوع فراتر نمی رود.

آموزش تئوری موسیقی با تدریس استاد مینا صابری

پیشینه و سیر تاریخی

در طول تاریخ موسیقی ایران قدیم همواره مقوله‌ی تک نوازی و آواز بر هم نوازی مقدم بوده است. بدین سبب در مطالعات انجام شده در حیطه ی موسیقی، کمتر کتاب یا مقاله ی را می توان یافت که در آن جنبه‌های فنی و تخصصی گروه نوازی مورد مطالعه  قرار گرفته باشد گویی هیچ یک از نظریه پردازان آن دوران توجهی به مقوله‌ی همنشینی سازها نداشته اند! شاید بتوان گفت کتاب موسیقی کبیر فارابی اولین کتابی‌ست که در آن به تفصیل از گروه نوازی، آن هم تنها در قالب دونوازی در ترکیب‌‌های دوتایی با ساز زخمه ای عود، سخن رانده شده است. از این رو به نظر می رسد دونوازی پس از تک نوازی در درجه ی دوم اهمیت قرار داشته و بیشترین سازبندی در آن نیز مربوط به ترکیب انواع سازهای زخمه ای و کششی ست.

قدیمی ترین سند یافت شده در مورد گروه نوازی ایرانی به هزاره‌ی چهارم قبل از میلاد برمی گردد و متعلق است به یک مهر سنگی، معروف به مهر چغامیش، که حدود 60 سال پیش طی یک کاوش باستان شناسی در تپه‌ی تاریخی چغامیش از توابع شهرستان دزفول توسط  مؤسسه شرقی دانشگاه شیکاگو کشف و معرفی شد. این مهر که بر آن تصویر گروهی از هم نوازان در حال نواختن سازهای چنگ و طبل و بوق در کنار آوازخوانی یک خواننده حکاکی شده و طرحی نمادین از اجرای ترکیبی انواعی از سازهای زهی، کوبه‌ای و بادی را ارائه می دهد، نخستین سند تاریخی اجرای موسیقی به شکل سازمان یافته در کل تاریخ بشریت است که به میزان قریبی سبک اجرای ارکسترهای امروزی را تداعی می کند. جز این نمونه، تصاویر مشابهی از گروه‌های نوازندگی متعلق به دروه‌ی ساسانی نیز در نفش برجسته‌های طاق بستان یافت شده است.

در دوران پس از اسلام آن چه در اسناد تاریخی موسیقی جلب توجه می کند اطلاعات مرتبط با استفاده از تک ساز عود در گروه های بزرگ نوازندگی  در اوایل این دوره است که گفته شده اگر صدای ساز غریبی هم در آن ادغام می شده به جهت پوشاندن نقص یا پارگی احتمالی در ساز اصلی بوده و ارتباطی با اجرای موسیقی با وسعت و جایگاه هر صوت که از دلایل اصلی گروه نوازیست، نداشته است! سازهایی تحت عناوین گورکه، یاتوغن، نی، بینه و تنبک ختایی، موسیقار، سنج، طبل، چهارپاره، چنگ، سنتور، چغانه، رود، رباب و بربط از انواع آلات موسیقی‌ای هستند که طی صدها سال به مرور به ساز عود در برخی گروه‌نوازی های مجالس بزم آن دوران اضافه شدند.

مطالعات سیر تاریخی گروه نوازی در ایران از باستان تا معاصر نشان می دهد که گستره‌ی موسیقی در این رده  به مرور با تأثیرپذیری از موسیقی اروپایی چه در تعداد و چه در انواع سازهای مورد استفاده رو به افزایش بوده و این تأثیرپذیری پس از عصر قاجار به شکل محسوس‌تری قابل ردیابی و مشاهده است.

آموزش سنتور با تدریس استاد مصطفی رسولیان

آموزش و تمرین در گروه نوازی

هم نوازی مقوله ای آکادمیک است و در تمام گروه های آموزشی موسیقی دانشگاهی دست کم دو واحد درسی به آن اختصاص داده شده است. گروه نوازی نیازمند دانستن علم اجراست نه به خاطر سپردن رپرتوار. در این علم ضمن توجه بر اکول، حالت دست‌ها و پاسچر نوازنده، دانش هماهنگی موسیقیایی با گروه، سازبندی و نحوه‌ی چیدمان صحنه ی اجرا با توجه با شکل سن و شیوه‌ی صدابرداری مورد بررسی قرار می گیرد.

در گروه نوازی اولین هدف نوازندگان دستیابی به یک تفسیر مشابه به جای برداشت های شخصی از عناصر پنجگانه‌ی ریتم، اینتروال، تمپورال، داینامیک و آگوگیک در قطعه ی مورد نظر و سپس اجرا بر اساس این تفسیر واحد است. تمامی نوازندگانی که در یک آنسامبلِ بدون لیدر قرار می گیرند برای دستیابی به یک صدای آکورد رضایت بخش و یکدست باید ابتدا از توانایی درک فرم و انواع بافت در موسیقی برخوردار باشند تا بتوانند نقاط حضور خود را با نسبت و نوانس درست در یک بافت پلی فونیک به درستی تشخیص دهند. این امر نیازمند آموزش و تمرین است و تنها با دانستن علم نواختن یک ساز، کوک کردن و کنار هم نواختن حاصل نمی شود.

در یک گروه نوازی حرفه ای گوش، مغز و چشم تک تک نوازندگان جهت ارتباط با دیگر هم نوازان تربیت می شود. نوازنده باید به طور همزمان علاوه بر ساز خودش به صدای دیگر سازهای حاضر در صحنه ی اجرا گوش فرا داده و با هم نوازانش ارتباط چشمی برقرار کند. چنین عملکردی در گروه نوازی، خصوصاً در آکوردهایی که بدون لیدر اجرا می شوند، لازمه ی دستیابی به یک تفسیر واحد از قطعه‌ی موسیقی و یک اجرای بدون نقص و فارق از رفتارهای آگوگیکی ست. در آکوردهایی که توسط یک لیدر رهبری می شوند، جایگزینی ارتباطات چشمی پراکنده بین نوازندگان با اشارات و حرکات بدنی یک لیدر، می تواند منجر به بهبود سطح اجرا شود. رهبر یا لیدر علاوه بر فرمان چگونگی اجرا، در متحدسازی درجه و میزان ساز و صدای خوانندگان نقشی کلیدی ایفا می کند.

آموزش تنبک در وب سایت نت به نت

ترکیب بندی و چینش سازها در گروه

موضوع سازبندی و به کارگیری امکانات مختلف هر ساز در ترکیب با دیگر سازها موضوعی ست که در تاریخ موسیقی ایران کمتر به آن پرداخته شده است. بر خلاف تصور عام جایگاه نشستن نوازندگان در صحنه‌ی اجرای موسیقی سلیقه ای نیست و از الگوی چینش بم به زیر تبعیت می کند. انتخاب جایگاه مناسب قرارگیری ساز در سالن با توجه به فرکانس صدای تولیدی آن، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به فرض مثال، ساز سنتور که از نظر تولید فرکانس صدا جزو زیرترین سازهاست و از لحاظ رنج صدا و نقش پذیری عمدتاً در قسمت های های ملودی قرار دارد، باید در گوشه ی سالن جای بگیرد. از سوی دیگر، قرارگیری سازهایی با صدای بم در جایگاه نامناسب می تواند روی تمام بافت موسیقی را بپوشانند و قسمت غیث و پس غیث بافت را به کلی محو نمایند.

در انتخاب جایگاه ساز و نوازنده باید به جهت شوت صدای ساز نیز توجه شود. به عنوان مثال شوت صدای سنتور به سمت بالا و طرفین و شوت صدای تار به طرف مقابل است. لذا چیدمان ساز در این حالت بسته به این که اجرا ساده یا همراه با صدابرداری باشد و یا معماری سالن به چه صورت باشد متفاوت خواهد بود.

نکته ی دیگری که در تکمیل موضوع چیدمان حائز اهمیت است گرد نشستن نوازندگان است. گرچه چینش خطی در صحنه‌ی اجرای موسیقی ایرانی همواره رایج بوده است اما در علم اجرای گروه نوازی هیچ آنسامبلی به شکل خطی تعریف نمی شود. علت این مسئله ایجاد فضایی مناسب برای برقراری ارتباط چشمی بین نوازندگان و سهولت در ایجاد هماهنگی بین آن هاست.

آموزش سه تار در وب سایت نت به نت

معماری  آکوستیک

معماری یا فرم بنا و ابعاد تالار اجرای موسیقی از نخستین پارامترهایی است که باید قبل از برگزاری یک کنسرت یا ارکستر موسیقی مورد بررسی قرار گیرد. در علم فیزیک، امواج صوتی در یک فضای بسته مسیرهای کروی بی شماری را از منبع تولید صدا به سمت شنوندگان طی می کنند. در این مسیر، بنا بر ویژگی‌های سطوحی که به آن‌ها برخورد می‌کنند دچار شکست شده و موج جداگانه ای از صدا را با انرژی کمتر منعکس می نمایند. در عمل انعکاس، موج صدا در جهتی متفاوت باز می‌گردد اما در این میان بخشی از انرژی صوتی، متناسب با ضریب جذبی مصالح بکار رفته در بنا جذب سطوح شده، هدر می رود. این شکست و انتشار متوالی تا زمان اتمام انرژی صوتی و پخش کامل صدا در محیط ادامه پیدا می کند. در طراحی بنای سالن های ارکستر تمامی زوایای انعکاسی جهت موازنه و ترکیب صداها مورد محاسبه دقیق قرار می گیرد تا انحلال و ترکیب نهایی ملودی‌ها در کنار یک چینش مناسب به شکل گیری آکوردی زیبا و موزون منجر شود.

نویسنده: فائزه بابائی (فرنوش)

تهیه شده  در وب سایت آموزش موسیقی نت به نت